Iscador

Wanhopige kankerpatiënten laten zich soms overhalen om het middel Iscador te proberen. Dit is gemaakt van gefermenteerde maretak, ook wel vogellijm of mistel genoemd. De Britten noemen het mistletoe, en gebruiken het als kerstversiering. Het is ook het kruid dat de druïde Panoramix gebruikt voor de toverdrank waar Asterix en de zijnen zo sterk van worden. Mistletoe is giftig en het idee is dat het een soort ‘boomkanker’ is en daarom geschikt als geneesmiddel tegen kanker bij mensen. Dat is een wonderlijke gedachte, maar het gaat er natuurlijk om of het werkt.

Iscador bestaat al sinds 1926 en is vooral in Duitsland ook bekend onder andere merknamen: Abnobaviscum, Cefalektin, Eurixor, Helixor, Iscucin, Isorel, Lektinol, Plenosol, Viscumin. Alle preparaten zijn gebaseerd op maretak (Viscum album L.), maar er zijn verschillen in wat er nog bijgemengd wordt (verschillende zware metalen). Ook is de boom waarop de maretak groeit van belang: maretak van eiken zou voor mannen beter zijn, terwijl vrouwen naar verluidt maretak van appelbomen moeten gebruiken. Iscador is het bekendst, zeker in Nederland. Het wordt geproduceerd door de Zwitserse fabriek van antroposofische middelen Weleda. Er is naar de werkzaamheid van deze middelen vrij veel wetenschappelijk onderzoek gedaan. Helaas deugt dat onderzoek doorgaans niet. Aan onderzoek kunnen alleen harde conclusies verbonden worden als het volgens de regels van erkend wetenschappelijk onderzoek is uitgevoerd.

Men kan tamelijk objectief nagaan hoe goed een onderzoek is. Een basisregel voor onderzoek is bijvoorbeeld dat er met twee of meer groepen gewerkt wordt: een groep die het onderzochte middel krijgt, en een groep die het niet krijgt, maar wel iets dat er zoveel op lijkt dat niemand, ook de behandelende artsen niet, kan raden wie in welke groep zit. Dit heet blindering. Wie er in welke groep terecht komt, moet helemaal van het toeval afhangen. Met andere woorden, er moet op een correcte manier verloting zijn toegepast.

Een en ander is niet altijd eenvoudig te organiseren, en dus hoort het onderzoekverslag nauwkeurig uit te leggen hoe men het heeft aangepakt. Als we dus in zo’n verslag lezen dat 732 vrouwen in de ene groep na de operatie de gebruikelijke bestraling en chemotherapie ondergingen, maar dat 710 andere vrouwen bovendien nog injecties kregen met maretakextract, dan weten we zeker dat de onderzoekers dachten dat serieuze blindering niet hoefde. Zo’n studie kan dus in de prullenbak omdat de resultaten geen conclusie toelaten over een eventuele werkzaamheid van het onderzochte middel.

Een andere veel voorkomende fout is dat er veel uitvallers zijn. Speciaal als er in de groep die ‘het middel’ krijgt veel patiënten weglopen of door de onderzoekers worden weggelaten, is dat een aanwijzing dat er iets heel erg is misgegaan. Een bekende manier om onderzoeksverslagen te beoordelen is de Jadad-score. Die kijkt naar blindering, verloting en uitvallers.

Er is aangetoond dat maretak of het gif daaruit in het laboratorium de groei van geïsoleerde kankercellen kan remmen. Veel planten doen dat ook en ook een scheut zwavelzuur doet wonderen tegen kankercellen. Maar alleen een enkele keer kan uit een dergelijke plant inderdaad een werkzaam geneesmiddel worden bereid. Sommige soorten kanker schijnen trouwens onder laboratoriumomstandigheden juist harder te gaan groeien onder invloed van maretakextract, maar deze waarneming kon tot dusverre niet bevestigd worden.

Bij de studies naar het effect van maretak op kanker is slechte kwaliteit schering en inslag. Dat was al 15 jaar geleden zo, toen kritische artsen naar de onderzoeksgegevens keken, en dat is nog steeds zo. Hoe beter de kwaliteit van het onderzoek, hoe minder effect er van het middel wordt gezien. Er zijn bovendien ernstige bijwerkingen beschreven.

Tegenwoordig wordt voor het bewijs van effect van een medische behandeling de meeste waarde gehecht aan zogenoemde ‘systematic reviews’ en ‘meta-analyses’ van de tot nu toe verrichte studies. Een van de belangrijkste bronnen voor dergelijke overzichten is de Cochrane database of reviews van de Cochrane Collaboration, een internationale organisatie van deskundigen op het gebied van wetenschappelijk medisch onderzoek. In april 2008 zijn die tot de conclusie gekomen dat er geen behoorlijk bewijs is dat maretakpreparaten iets doen tegen kanker. Heel misschien zijn met maretak de bijwerkingen van chemotherapie bij borstkanker beter te verdragen. Als echter na nauwkeurige bestudering van duizenden gevallen de onderzoekers het nog steeds niet weten, dan kan men in afzonderlijke gevallen geen wonderen verwachten.

De Vereniging tegen de Kwakzalverij raadt daarom kankerpatiënten af om Iscador of welk ander preparaat dan ook van maretak te gebruiken. Vooral de toepassing als enige therapie is levensgevaarlijk! Dit advies van de VtdK is niet alleen gebaseerd op de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek, maar ook op de bijgelovige redenen waarom er met maretak al bijna een eeuw geleden begonnen is.

De fabrikant van Iscador maakte zich boos over het standpunt van de VtdK, toen dat door de secretaris werd opgeschreven. Geen wonder, want er gaat in Europa jaarlijks zo’n 45 miljoen euro om in de medische maretakhandel. De directeur van Weleda Nederland wijst ons erop dat een heel andere conclusie wordt getrokken door het Institut für angewandte Erkenntnistheorie und medizinische Methodologie (zie onder Kommentare op die website). Dat is wel begrijpelijk want dat instituut bestaat uit een viertal vurige pleitbezorgers van de antroposofische geneeskunde die graag alle alternatieve genezerij wettelijk erkend willen zien.

Gunver Kienle en Helmut Kiene van dat instituut klagen onder meer dat je maretaktherapie gewoonweg niet goed kúnt blinderen, en dat ze daarom altijd zo laag op kwaliteit scoort. Immers, zo schrijven zij, de onderhuidse injecties leiden tot pijnlijke zwellingen en rood worden van de huid. Dat lijkt mij geen groot probleem voor een competente onderzoeker. Ik heb trouwens wel eens patiënten op hun verzoek zulke injecties gegeven, en ik heb niets gemerkt van pijnlijke toestanden.

Een van de belangrijkste onderzoekers op het terrein van complementaire geneeswijzen is prof. Edzard Ernst van de University of Exeter, bepaald geen fanatieke tegenstander van alternatieve methoden, integendeel, maar wel iemand die hoge eisen stelt aan de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek. Hij schreef al eind 2006 in het belangrijke tijdschrift British Medical Journal

: ‘Mistletoe is uitgebreid onderzocht als middel tegen kanker, maar de meest betrouwbare gecontroleerde onderzoeken tonen geen gunstige werking aan en sommige tonen aan dat er een aanzienlijke kans op schade bestaat. De kosten van mistletoekuren zijn hoog. Daarom beveel ik mistletoe aan als kerstversiering en om elkaar eronder te kussen maar niet als geneesmiddel tegen kanker. Op gevaar af veel voorstanders van alternatieve geneeswijzen tegen mij in het harnas te jagen, beweer ik bovendien dat intuïtie geen vervanging kan zijn van bewijs.”(1) In het Cochrane review wordt gemeld dat de bijwerkingen van maretak over het algemeen licht zijn en zich beperken tot pijnlijke reacties op de injectieplaats en griepachtige verschijnselen. Wanneer het genezend effect van een behandeling groot is, dan neem je onaangename bijwerkingen op de koop toe, maar van een middel waarvan niet vaststaat dat het werkzaam is, zijn schadelijke effecten, hoe gering ook, onacceptabel.

 

Antroposofie

In het bovenstaande werd al duidelijk dat de maretak vooral door antroposofen wordt aanbevolen. De antroposofie is in 1913 bedacht door de helderziende filosoof Rudolf Steiner (1861-1925), toen die ontevreden werd over de theosofie. Antroposofie is een soort religie of, met een modern woord, een spirituele beweging. De aanhangers noemen het een geesteswetenschap. De antroposofische geneeskunde is door Steiner rond rond 1921 ontwikkeld in samenwerking met de Nederlandse vrouwenarts Ita Wegman (1876-1943), die ook het bedrijf Weleda oprichtte. Zij bedachten eveneens de naam Iscador, geïnspireerd op het Grieks ixia of ixos voor maretak. Antroposofische medicijnen worden niet ontwikkeld op grond van de farmacologische eigenschappen van een stof, maar op grond van vermeende magische verbanden die er in de natuur zouden bestaan tussen mensen, planten, dieren, mineralen en hemellichamen. Bij het zoeken naar geneesmiddelen past de antroposofie oeroude begrippen toe uit de alchemie, homeopathie, mythologie en astrologie. In het bijzonder heeft Wegman op aanwijzing van Steiner het middel Iscador ontwikkeld. Maretak is een parasitaire plant die leeft op diverse soorten bomen, die daardoor langzaam doodgaan. Dat was voor Steiner misschien voldoende reden om te denken dat maretak tegen kanker zou helpen. Misschien begreep hij niet het verschil tussen een parasiet en een gezwel. Overigens was er al lang voor Steiner allerlei Duits volksgeloof over de geneeskracht van maretak. Een andere mogelijkheid is dat Steiner dacht aan de rol van de maretak bij de druïden. De ideeën van Steiner over maretak passen heel goed in de antroposofie, waarin vage gelijkenissen en symbolische betekenissen als betrouwbare aanwijzingen worden opgevat.

Alternatieve kankerbehandelingen zijn bijzonder kwalijk. Ernstig zieke en wanhopige mensen worden in de waan gebracht dat buiten het reguliere circuit genezing of ten minste een aanzienlijke verbetering van hun toestand mogelijk is. Meestal betreft het absurde therapieën, maar op het eerste gezicht zijn kankerremmende geneesmiddelen of kruiden niet zo raar. Waarom zou maretak niet kunnen werken? De middelen uit een bepaald soort taxus en vincristine (uit de roze maagdenpalm) kunnen dat toch ook? Als er dan ook nog wetenschappelijk onderzoek naar gedaan is en er echte dokters zijn die het aanbevelen, dan is het voor leken en zelfs voor veel praktiserende medici moeilijk om een oordeel te vellen.

In geval van maretakprepararen is het oordeel nu niet zo moeilijk: niet alleen is het idee gebaseerd op uit de lucht gegrepen magische voorstellingen, maar het verzamelde onderzoek laat overduidelijk zien dat er van maretak niets te verwachten is. Wie nu nog maretak aan kankerpatiënten voorstelt, zou beter moeten weten dan aan wanhopige en angstige zieken een duur en waarschijnlijk onwerkzaam middel voor te schrijven.

 

Noten

1. Ernst schrijft o.a. ‘Men heeft een grote verscheidenheid aan ongewenste bijwerkingen waargenomen, zoals lokale reacties op de plaats van de injectie, anafylaxie, dyspneu, hemorragische colitis, herpes simplex, herpes zoster, gewrichtspijnen, nierfunctiestoornissen, lymfangitis, paresthesieën, sarcoïdose, ulceraties en vertigo.’

 

2. The National Cancer Institute, van de U.S. National Institutes of Health, concludeert over maretak:

‘De FDA (Food and Drug Administration) heeft het gebruik van maretak als behandeling van kanker of welke andere aandoening dan ook, niet goedgekeurd. De FDA staat de invoer noch het gebruik van maretakextract voor injecties toe, behalve voor klinisch onderzoek. Op dit ogenblik is er niet genoeg bewijs om het gebruik van maretak aan te bevelen, behalve in zorgvuldig opgezette klinische onderzoeken. Deze onderzoeken zullen meer inlichtingen verschaffen over het nut van maretak bij de behandeling van bepaalde soorten kanker.’

Op dezelfde site is ook een gedetailleerde uiteenzetting voor medici, met honderden referenties. Het standpunt van dit gezaghebbend instituut op het gebied van de oncologie komt volkomen overeen met het standpunt dat in dit artikel is ingenomen.

Nieuwsbrief

De Digitale Nieuwsbrief van de VtdK houdt u regelmatig op de hoogte van nieuwe artikelen op deze site.