Encyclopedie: Fytotherapie

De helft tot twee derde van de reguliere geneesmiddelen is gemaakt van planten. Een plant met een geneeskrachtige werking is niet vanzelf veilig. Het gehalte aan werkzame stof kan variëren, en er kunnen bijwerkingen zijn, bijvoorbeeld allergie. Zelfs de doorgaans onschuldige kamillethee kan ernstige allergische reacties veroorzaken. Kinabast, het middel waarop *Hahnemann zijn leer baseerde, bevat bijvoorbeeld vijfentwintig op kinine gelijkende alkaloïden, waaronder stoffen die de hartwerking remmen of verstopping veroorzaken. Geneesmiddelen worden pas ‘erkend’ als aan strenge eisen op drie afzonderlijke gebieden is voldaan: veiligheid, constante samenstelling en werkzaamheid. Veiligheid houdt onder meer in dat bijwerkingen, zowel die op de lange duur als die welke maar zelden optreden, zo goed mogelijk zijn onderzocht.

Kruiden hebben een gunstige reputatie die ze niet verdienen. Kruiden die een effect hebben op het menselijk lichaam kunnen ook schadelijk zijn bij verkeerde dosering. Sommige kruiden zijn kankerverwekkend of kunnen bij voortdurend gebruik ernstige schade opleveren. De controle op kruiden laat nogal wat te wensen over. In ‘kruidenmiddelen’ worden wel eens sterk werkende reguliere middelen aangetroffen die bij onoordeelkundige toepassing levensgevaarlijk kunnen zijn. Tot slot, bij veel zogenaamd geneeskrachtige kruiden worden de claims voor de werkzaamheid zeer overtrokken. Op zijn best gaat het dan om middelen die zwak werken en geschikt zijn voor mensen die eigenlijk niet ziek zijn.

Sinds 1988 bestaat er een Nederlandse Vereniging voor Fytotherapie. Deze is nauw verbonden met producenten van *homeopathische middelen.

Enige middelen zijn:

– Smeerwortel. Dit middel dankt zijn reputatie aan het feit dat het zwellingen vermindert bij wonden en kneuzingen. Het wordt verwerkt in ‘homeopathische’ wrijfmiddelen (*Vereniging tegen de Kwakzalverij) en kruidenthee. Het bevat pyrrolizidine alkaloïden (PA’s) die onherstelbare leverbeschadiging veroorzaken. Bij proeven is aangetoond dat ratten van PA’s kanker kunnen krijgen. En men moet niet verbaasd zijn als er per ongeluk wat wolfskers met atropine door de smeerwortelthee zit.

– Damiana. Dit heet een afrodisiacum te zijn, en geschikt voor de behandeling van impotentie. Daar is niets van bewezen.

– Knoflook. Heel misschien goed voor de bloedvaten, maar dan alleen rauw, en in hoeveelheden (zeven teentjes per dag) die in Nederland sociaal niet acceptabel zijn, en mogelijk medische bijwerkingen hebben.

– Rode Zonnehoed. Traditioneel een bloedzuiverend middel, hetgeen een eufemisme was voor werkzaamheid tegen syfilis. Het zou het immuunsysteem in het algemeen wat oppeppen, maar enig deugdelijk onderzoek is daar nooit naar gedaan. Het is in 1871 op de markt gebracht door de arts H.C.F. Meyer uit Nebraska, die zijn inlichtingen van de *indianen had betrokken. Het geneesmiddel raakte uit de mode in de jaren ’30, toen effectieve medicijnen zoals sulfapreparaten beschikbaar kwamen.

– Sassafras. Eveneens ‘bloedzuiverend’, ontgiftend en bloedverdunnend, volgens claims. Helaas doet het niets van dit alles en is bovendien kankerverwekkend.

– Pijpbloem (Aristolochia). Zou wonden genezen en alweer de afweer oppeppen. Helaas is het zo kankerverwekkend dat het in Duitsland minimaal een op tien miljard verdund moet worden in homeopathische middelen. Het beschadigt ook de nieren. In het begin van de jaren ’90 bleken in België de nieren van zo’n honderd vrouwen verwoest te zijn door ‘Chinese kruiden’ die ze als afslankmiddel gebruikten. Deze kruiden zouden Stephania tetranda bevatten, in China bekend als Fanji, overigens daar niet bekend als afslankmiddel. In sommige kruidenpakketten zat echter Fangchi oftewel pijpbloem. Een aantal van de slachtoffers kreeg vervolgens ook nog kanker.

– Passiebloem. Misschien heeft thee van Passiflora incarnata een licht kalmerend effect, maar de tuinpassiebloem P. caerulea bevat giftige glycosiden.

– Ginseng. Het gaat hier om twee totaal verschillende planten, de Panax ginseng en de Eleutherococcus senticosus. Uit onderzoeken, meest gesponsord door energieke fabrikanten van ginsengpreparaten, zou blijken dat het een licht stimulerend middel is. De stoffen in Eleutherococcus kunnen inderdaad het effect van thee of slappe koffie hebben. Ginseng wordt echter aangeprezen als universeel geneesmiddel. Uiteraard is er niets op tegen dat een fabrikant zijn geneesmiddel onderzoekt, maar wel dat hij daar pas mee begint als hij er een enorme markt voor heeft opgebouwd.

– Gember. Een paar gram gemberpoeder innemen zou misselijkheid ten gevolge van bijvoorbeeld zeeziekte sterk verminderen (volgens de Chinese folklore hoort men bij deze klacht de gemberknollen op de buik vast te binden). Het is niet duidelijk of farmaceutische bedrijven de moeite zouden willen nemen om dit middel, dat bij elke groenteboer te krijgen is, uitvoerig te onderzoeken om het dan te gaan verhandelen. Aan de andere kant zijn er bedrijven die zoiets doen met ginkgo dat mogelijk de bloedsomloop in het brein verbetert.

Literatuur
Brophy, S., ‘The adaptable medicine’, The Skeptic 1997, vol. 11 (2), p. 12-13.
Groot, A. de, ‘Een levend alternatief’, Skepter 1996, vol. 9 (1), p. 29-32.
Kleijnen, J.M.P., Food supplements and their efficacy (proefschrift). Maastricht, 1991.
Prins, M., ‘Natuurlijk onschuldig’, Skepter 1994, vol. 7 (4), p. 41-43.
Prins, M., ‘Een bezoekje aan de A. Vogeltuinen’, Skepter 1995, vol. 8 (4), p. 4-6.
Prins, M., ‘Een levend alternatief’ (brief), Skepter 1996, vol. 9 (2), p. 40.
Smagt, C.P. van der, Homeopathie; het wonder van het gelijkende. Utrecht, 1992.
Tyler, V.E., ‘Hazards of herbal medicine’. In: Stalker, D., en C. Glymour (red.), Examining holistic medicine. Buffalo, 1989.
Tyler, V.E., The honest herbal. New York, 1993a.
Tyler, V.E., ‘The overselling of herbs’. In: Barrett, S., en W.T. Jarvis (red.), The health robbers. Buffalo, 1993 (b)

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).

Naschrift maart 2010

In deze opsomming van nadelen is een specifiek soort bijwerking van kruiden nog niet genoemd waar inmiddels meer over bekend is. Dat is de interactie met andere medicatie. Zie hiervoor Het gebruik van medicinale kruiden rond operaties (zie ook Kruiden en bijwerkingen op hart- en vaatstelsel). Het sint-janskruid (heeft effect bij milde depressies) is berucht om de lange waslijst van interacties met medicijnen, met name medicijnen die bij transplantaties worden gegeven.
Het hier gelinkte artikel legt de nadruk op een aspect waar veel gebruikers niet bij stilstaan. Ze kunnen een ongeluk krijgen waarbij ze gewond raken of acuut geopereerd moeten worden. Als de behandelend arts dan niet op de hoogte is van de kruidenmiddelen die men kort tevoren heeft ingenomen, kunnen er gevaarlijke situaties ontstaan.

Enkele updates bij bovenstaande gegevens:

Knoflook: knoflook bij het eten is veilig, maar er zijn ook capsules waar zoveel in zit, dat er bijwerkingen van zijn dat het gevaar oplevert, namelijk door interactie met bloedverdunners. Wie binnen tien dagen een operatie moet ondergaan kan maar beter geen knoflookmiddelen innemen. Tegen cholesterol en dergelijke doet het niets, in welke vorm dan ook.

Pijpboem: Inmiddels zijn er al zeven vrouwen overleden aan de gevolgen van hun Chinese vermageringskuur.

Ginkgo (opmerking onder gember): inmiddels is duidelijk geworden dat ginkgo niets doet voor de hersenen. De redenering was toch al flinterdun: bloedverdunning -> betere doorstroming van het bloed -> betere werking hersenen. Feit blijft dat ginkgo speciaal in combinatie met bloedverdunners het risico op ongewenste bloedingen verhoogt. Bovendien vertoont het interactie met antidiabetesmedicatie.