Verzameling historische kwakzalverbrochures overgedragen

“Groothandel in bloedzuigers. Versche bloedzuigers waarvan de uitmuntende qualiteit algemeen bekend is.” Het zijn vetgedrukte teksten op de kaft van een van die brochures, een zestien pagina dik geschrift uit 1879 waarin apotheker H. J. van de Goorberger in Breda zijn zuigvrienden aanprijst “tegen de laagst mogelijken prijs van den dag.”

De tijden zijn niet echt veranderd: de informatie is hetzelfde alleen het medium is anders. Nu, een dikke eeuw later, beveelt de Russische arts Aisha Gilazowa met een kliniek in Zaandam bloedzuigers aan tegen rugpijn, hoofdpijn, reuma, hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. Een behandelingssessie bij haar kost “gemiddeld € 120; dit is opgebouwd uit de kosten voor de bloedzuigers van gemiddeld € 40 plus verbandmateriaal en het tarief van de arts van € 80”, is te lezen op haar website.

Kwakzalverij is van alle tijden, de bestrijding ook, is de boodschap in het boek “Er bestaat niets beters” van verenigingsbestuurslid Cees Renckens. In het boek beschrijft hij een veertigtal Nederlandstalige brochures die tussen 1875 en 1925 het licht zagen en die kwakzalvers gebruikten om hun product of behandeling aan te prijzen. De vereniging heeft sinds de oprichting in 1880 systematisch brochures verzameld. Het boek geeft zo een fraai inkijkje in de kwakzalverij van eind negentiende tot begin twintigste eeuw.

Kwakzalverbrochures

Het boek zag half september het licht ter gelegenheid van de overdracht van de kwakzalverbrochures aan de Afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam (UvA), gevestigd in een statig gebouw aan de Turfmarkt. De vereniging heeft haar collectie in permanente bruikleen gegeven. De afdeling van de UvA beheert meer historisch materiaal uit de gezondheidssector, zoals het archief van de KNMG (Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst). De Amsterdamse universiteit gaat de honderden, vaak in kleur uitgegeven, kwakzalverbrochures, waaronder ook vele Franstalige, Duitse en uit het Verenigd Koninkrijk afkomstige pamfletten, catalogiseren en digitaliseren om ze vervolgens in zuurvrije mappen op te bergen. “Wat er bij ons binnenkomt, gaat nooit meer weg”, beloofde de conservator van de UvA tijdens de officiële overhandiging van de collectie.

Het verenigingsarchief dat de afgelopen eeuw in talloze dozen werd opgeborgen, bestaat uit drie onderdelen: alle jaargangen van het verenigingsblad; nu een kwartaalblad (Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij), tot 1971 heette het het Maandblad tegen de Kwakzalverij (MtdK). De Koninklijke Bibliotheek in Den Haag heeft dit deel in beheer genomen en gedigitaliseerd. Het tijdschrift is binnenkort vanaf de eerste jaargang uit 1881 via internet in te kijken. De collectie kwakzalverbrochures in het verenigingsarchief is overgedragen aan de UvA en de rest, een verzameling oude bestuursnotulen, correspondentie en een uitgebreide verzameling krantenknipsels, is naar Stichting Centrum voor Medisch-historische Documentatie en Medisch Erfgoed in Urk gebracht.

Het verenigingsarchief is de afgelopen 135 jaar voortdurend verhuisd, van de zolder van de ene secretaris naar die van zijn (of haar) opvolger. Frits van Dam, de huidige secretaris, was niet gelukkig met deze situatie omdat het papier in de vele stoffige dozen de tand des tijds steeds moeilijker weerstond: papiervretende zilvervisjes vraten zich een weg door de houtvezels en daardoor dreigde de  wondermooie brochurecollectie te verpulveren.

Moeder Seigel

De conservator van de Universiteit van Amsterdam, Paul Dijstelberge, omschrijft de brochurecollectie als “uniek.” Bovendien is het vermakelijke leesstof, omschrijft auteur Cees Renckens de verzameling in zijn boek. Een van Renckens’ favoriete brochures dateert uit 1882. Het is een Almanac met daarin reclameteksten over pillen, stropen en tabletten van Moeder Seigel, een “eenvoudige en rechtschapen Duitse vrouw” die middelen verkocht – meestal agressieve laxeermiddelen – die werkzaam bleken tegen alle kwalen. Ze zuiverden bloed en onzuiverheid van het bloed is de oorsprong van alle kwalen, zo is als uitleg in de brochure te lezen. Moeder Seigel “kreeg vraag” uit heel Duitsland. Een Amerikaanse arts reisde naar Seigel om haar recept te kopen. Renckens citeert vervolgens enkele alinea’s uit de folder: “Zij verlangde voor de inlichtingen en de aanwending van haar geneesmiddel geen belooning. Want, zeide zij, ik ben rijk en mijn doel is goed te doen; hier in Duitschland kent iedereen mijn Siroop. En indien ik de lijders in de Nieuwe Wereld iets kan geven, waarvoor zij moeder Seigel dankbaar zullen zijn, zal ik, wanneer mijn sterfuur slaat, bewust zijn, dat ik in deze wereld niets ongedaan gelaten heb, dat ik had kunnen doen.”

Leden van de vereniging hebben het brochureboek van Cees Renckens half september thuis gestuurd gekregen, gelijk met de nieuwe uitgave van het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij (kwartaal 3). Andere geïnteresseerden kunnen een exemplaar van het boek bestellen door een e-mail te sturen naar Frits van Dam, secretaris van de vereniging: secretariaat@kwakzalverij.nl. Prijs tien euro, nieuwe leden gratis.