Encyclopedie: Aderlaten

Wat de patiënten van aderlatingen dachten is niet goed bekend, maar uit de briefwisseling van Marie Antoinette met haar moeder, keizerin Maria Theresia, tussen 1770 en 1780 blijkt dat ze buitengewoon tevreden was over de aderlatingen die ze onderging. In het begin van de 19de eeuw werden op grote schaal bloedzuigers gebruikt in plaats van flebotomie. Frankrijk importeerde miljoenen bloedzuigers om aan de vraag te voldoen. Elders werd nog vlot het mes gehanteerd. De Russische tsaar Alexander I (1777-1825) en de Britse dichter Lord Byron (1788-1824) zijn door aderlaten om het leven gekomen. De eerste Amerikaanse president George Washington (1732-1799) overleed nadat hem op eigen verzoek een liter bloed was afgetapt in verband met een zere keel. De kwikchloride die hem bij wijze van laxeermiddel werd toegediend kan zijn einde ook wel verhaast hebben.

In 1830 bleek uit vergelijkend onderzoek van patiënten met delirium tremens en tyfus in Londen, Edinburg en Boston dat aderlaten en andere drastische methodes alleen maar nadelig werkten. Pierre Louis (1781-1872) beschreef de resultaten van analoog eigen onderzoek in 1835. Maar nog in 1840 viel het de jonge scheepsarts Robert Mayer (1814-1878) op hoe buitengewoon helderrood het aderlijke bloed was dat hij als algemene voorzorgsmaatregel tegen tropische ziekten van schepelingen in Nederlands-Indische wateren aftapte. Dat bracht Mayer ertoe te denken dat door de tropische warmte er minder zuurstof gebruikt werd, en warmte dus ook een soort energie was en dat energie niet zomaar uit het niets kon ontstaan of verloren gaan (*perpetuum mobile).

De geschiedenis van het aderlaten (en andere schadelijke dokterspraktijken) toont aan dat in de discussie over de waarde van geneeswijzen zowel de ouderdom van een geneeswijze als de tevredenheid van de patiënten van nul en gener waarde is.

Literatuur
Armstrong, D. en E.M., The great American medicine show. New York, 1991.
Bynum, W.F., en R. Porter, Companion encyclopedia of the history of medicine. Londen, 1993.
Caneva, K.L., Robert Mayer and the conservation of energy. Princeton, 1993.
Noordwijk, J. van, ‘Marie Antoinette vond baat bij aderlatingen’, Actieblad tegen de Kwakzalverij 1994, vol. 105 (1), p. 6-7.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002)