Encyclopedie: Alternatieve geneeskunde

In Nederland zijn het populairst: *homeopathie en *fytotherapie, *acupunctuur, *natuurgeneeskunde, *paranormale geneeswijze en *antroposofische geneeskunde.

De medische wetenschap is voortdurend op zoek naar effectieve methoden om diagnoses te stellen, zieken gezond te maken, of althans hun lijden te verminderen. Als volgens de regels van de wetenschappelijke kunst is vastgesteld dat een methode betere resultaten geeft dan een vergelijkbare methode of in elk geval beter is dan helemaal niets specifieks doen, dan is deze methode ‘effectief’, en wordt ze geaccepteerd.

Kenmerken

De alternatieve methoden zijn niet erkend, en wel omdat wetenschappelijke bewijzen voor de effectiviteit ontbreken. De meeste vertonen een flink aantal van de volgende kenmerken:

– de ‘bewijzen’ voor de werkzaamheid bestaan uit anekdotes en getuigenissen en zijn gebaseerd op de mededeling dat de patiënten er zo tevreden mee zijn. Het subjectieve gevoel van de patiënt is een belangrijke maatstaf;

– de methoden zijn gebaseerd op irrationele en fantastische denksystemen. Beslissingen worden volgens dit denksysteem genomen. Hoewel irrationeel, zit de theorie toch wel vol met modieuze wetenschappelijke ideeën, zoals energie, stralen, vitaminen, *kwantum- en chaostheorie (*wiskunde) of ‘het immuunsysteem’;

– negatieve ervaringen en alles wat in strijd is met het denksysteem: het wordt allemaal genegeerd of weggeredeneerd;

– grootheidswanen. Bij ernstige kritiek vergelijkt men zichzelf met Galilei, Columbus, Pasteur, *Semmelweis of andere zogenaamd miskende genieën. Ook wordt de anonieme held die het waagde de theorie van de *platte aarde te bestrijden erbij gehaald. De ‘gevestigde wetenschap’ wordt ervan verdacht om samen te zweren tegen de betrokken methoden;

– patiënt wordt niet duidelijk voorgelicht over de inhoud van de theorie en de aard van de behandeling;

– een en dezelfde methode wordt ingezet tegen alle kwalen;

– godsdienstige en spirituele aspecten spelen een grote rol zowel in de behandeling als in het oordeel over het resultaat.

– In dit verband worden natuurlijkheid, heelheid en evenwichtigheid hoog gewaardeerd.

In het algemeen hebben alternatieve genezers weinig belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek, hoewel wetenschappelijke resultaten die hen te pas komen uitentreuren worden aangevoerd als ‘bewijs’. Veel alternatieve geneeswijzen danken hun verbreiding aan agressieve verkooptechnieken, waaronder op patiënten gerichte reclame.

De illusie dat een geneesmethode kan werken is geanalyseerd door de Amerikaanse kankeronderzoeker Emil J. Freireich (foto, geb. 1927). Er is vrijwel geen ziekte, ook geen dodelijke, waarbij de patiënt gedurig achteruitgaat. Patiënten kloppen meestal niet bij de genezer aan wanneer ze zich een tijdje beter voelen, dus de genezer zal hoe dan ook vaak meemaken dat de patiënt wat opknapt. Als dat meteen gebeurt is dat een bewijs dat de methode werkt. Door verstandig met deze veranderlijkheid om te gaan kan de illusie van werkzaamheid nog versterkt worden. In het uitzonderlijke geval dat helemaal geen verbetering optreedt constateert men dat de therapie te laat is ingezet.

Het gebruik van alternatieve geneeskunde houdt risico’s in. Deze risico’s zijn niet verwaarloosbaar. Uiteraard kan datzelfde gezegd worden van behandelingen met een solide wetenschappelijke basis. Het verschil is dat bij deze laatste de baten en de risico’s rationeel zijn af te wegen, terwijl dat bij de alternatieve behandeling onmogelijk is.

Bezwaren

De negatieve risico’s bij alternatieve behandeling zijn de volgende:

– kosten; deze zijn soms aanzienlijk;

– directe gezondheidsschade. Op de geneesmiddelen is weinig controle, zogenaamd onschuldige plantaardige middelen kunnen bij sommige mensen allergische reacties oproepen. Er kunnen ook andere zeldzame bijwerkingen zijn die niet onderkend zijn omdat alternatieven niet aan registratie doen. Bij injecties en dergelijke kan men er niet altijd op vertrouwen dat de instrumenten steriel zijn;

– indirecte gezondheidsschade, namelijk uitstel of stoppen van een effectieve reguliere behandeling. Zo werd bij een Poolse kankerkliniek vastgesteld dat ten minste een op de acht patiënten door alternatieve adviezen later was begonnen aan een reguliere behandeling; het gemiddelde uitstel was een half jaar. Moeilijk grijpbaar zijn de tegenovergestelden van placebo-effecten. Een gedeelte van het effect van reguliere medicijnen wordt veroorzaakt door de optimistische verwachting van de patiënt. Door negatieve kritiek van alternatieven kan dit optimisme verminderen;

– geestelijke schade. Een patiënt die ten onrechte te horen krijgt dat hij of zij een ernstige kwaal onder de leden heeft kan daar nadelen van ondervinden. Een patiënt die ten onrechte niet op de hoogte is gesteld van de ernst van de diagnose, die valse hoop op herstel wordt gegeven, kan zich niet goed op de dood voorbereiden, en dit kan familie en vrienden veel verdriet berokkenen. Als herstel uitblijft wordt dit vaak weggeredeneerd door de patiënt de schuld te geven: deze zou zich niet voldoende hebben ingezet, heeft zich te laat gemeld, is nog doorgegaan met andere zorgverleners te raadplegen, enzovoorts. Zo wordt de patiënt ook nog met een schuldgevoel opgezadeld;

– medicalisering en somatisatie. Veel klachten van patiënten hebben geen specifiek medische behandeling nodig. Als dan toch bij de (alternatieve) behandelaar hulp wordt gezocht, wordt een ‘medische’ oplossing gezocht, wat dan niet veel uithaalt. Dit verschijnsel heet medicalisering. Daaronder valt ook het innemen van allerlei middeltjes tegen aandoeningen die vanzelf overgaan, zoals verkoudheid, griep, middenoor- en keelontsteking. Als de therapie schijnbaar enig soelaas biedt (niet ondenkbaar in het geval van een ‘baat het niet’-therapie) kan de patiënt van de behandelaar afhankelijk worden. Verder kunnen de klachten van de patiënt een psychologische, sociale of culturele oorzaak hebben, en ook in dat geval is een behandeling die gericht is op het verhelpen van vermeende organische afwijkingen niet aangewezen. De patiënt moet zo vlug mogelijk het medische circuit uit. De alternatieve behandelaar werkt hier niet aan mee. In weerwil van hun claim dat zij de ‘hele’ patiënt behandelen negeren de alternatieven vaak de mogelijkheid dat hun klant in wezen een psychosociaal probleem heeft.

Een aantal van deze bezwaren vloeit voort uit de afwezigheid van goede controle. In de reguliere geneeskunde is een uitgebreid systeem van wederzijdse controle, terwijl een van de kenmerken van alternatieve geneeskunde juist is dat men zich niets aantrekt van negatieve ervaringen en kritiek van derden. Het *iatrosofieschandaal heeft duidelijk gemaakt hoe weinig bescherming het strafrecht biedt tegen alternatieve brokkenmakers.

Voordelen

Een gunstig aspect van de alternatieve geneeskunde in het algemeen is een soort *placebo-effect. Om redenen die niet goed begrepen worden remt psychische overbelasting (stress) het immuunsysteem, en een goede stemming heeft het tegenovergestelde effect. Alternatieve behandelingen, vooral als ze gepaard gaan met uitvoerige gesprekken (*waarzeggerij) of aanrakingen, kunnen die stemming beïnvloeden en dus gunstig inwerken op het immuunsysteem. Mogelijk draagt elke activiteit die de patiënt de illusie geeft iets zinvols te doen ook bij aan de stemming.

Deze effecten kunnen echter in beginsel ook door een regulier werkend medicus worden teweeggebracht, zonder de ballast van het alternatieve systeem. Bovendien kunnen de nuttige effecten van de regulier-medische behandeling en van de stemmingsverbetering elkaar versterken. Ook kan de patiënt de vereiste technieken zelf aanleren. Dat is nog beter, want vat hebben op het eigen bestaan is hoe dan ook van waarde voor de gezondheid.

Literatuur
Barrett, S., en W.T. Jarvis (red.), The health robbers. Buffalo, 1993.
Federspiel, K., en V. Herbst, Die andere Medizin. Berlijn, 1992 (4de druk 1996).
Pawlicki, M., e.a., ‘Wird das Schicksal Krebskranker durch Kurpfuschen und nicht-ärtztliche Behandlungsmethoden beeinflusst?’, Skeptiker 1991, vol. 4 (4), p. 92-98.
Sabbagh, K., ‘The psychopathology of fringe medicine’, Skeptical Inquirer 1985, vol. 10 (2), p. 154-164.
Stalker, D., en C. Glymour (red.), Examining holistic medicine. Buffalo, 1989.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).

Naschrift 2009
Er zijn heel veel synoniemen voor deze verzameling onbewezen geneeswijzen, zoals additieve, complementaire of integratieve geneeskunde. Ook wordt wel de afkorting CAM (Complementary and Additive Medicine), gebruikt, hetgeen Engelstalige kwakzalverijbestrijders heeft geïnspireerd tot so-called CAM, afgekort sCAM. In Nederland is de term CAM geannexeerd door een zestal alternatieve artsenverenigingen, te weten de ABNG-2000 (natuurgenezers), VHAN (homeopaten), NAAV (acupuncturisten), NVAA (antroposofen), NVNR (neuraaltherapeuten), NVOMG (manuele therapeuten). Meer over de pretenties van deze clubs in Hoeveel niet-reguliere artsen zijn er eigenlijk?