Encyclopedie: Pansen

Deze werd tijdens de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld door de Duitse psychiater (chef-arts aan de universiteitskliniek van Bonn) Friedrich Albert Panse (1899-1973). De therapie (in feite een variant op de uit de Eerste Wereldoorlog stammende Kaufmann-Kur) bestond uit het met forse elektrische schokken ‘behandelen’ van die lichaamsdelen waarvan de soldaat zei dat hij er last van had. Bij de Kaufmann-Kur, in 1915 ontworpen door psychiater Fritz Kaufmann (geb. ca. 1875), werd niet op de lichamelijke klachten van het slachtoffer gelet en werd de stroom onder puur militaire dwang toegepast. Geen wonder dat de kuur zeer berucht werd onder soldaten. Pansen voerde enkele ‘verbeteringen’ in. Kaufmann gebruikte wisselstroom, wat nogal eens leidde tot een fatale hartstilstand, en dus koos Panse voor de even pijnlijke maar minder snel dodelijke gelijkstroom. Een andere innovatie was dat hij zijn slachtoffers in de waan liet dat hij hun ‘zieke’ lichaamsdelen op die manier kon genezen. De therapie werd ook niet in een militaire context toegepast, maar in een zo veel mogelijk medisch uitziende aankleding en omgeving.

Deskundigen constateerden dat deze uiterst pijnlijke ’therapie’ redelijk veel ‘succes’ had. Vaak waren een paar schokken al voldoende om bij de soldaat een hevig verlangen naar het front te doen ontstaan. Nadat in december 1942 besloten werd dat Wehrmachtsoldaten geen therapie meer mochten weigeren, begon het pansen aan een zegetocht langs de militair-psychiatrische instituten. De aanhangers hadden graag gehad dat Adolf Hitler zelf zijn zegen aan deze aanpak gaf, maar zover kwam het nooit. In 1944 werd zelfs speciaal voor de Führer een film gemaakt waarin het pansen werd opgehemeld, maar die heeft hij om onduidelijke redenen nooit gezien. Hoogstwaarschijnlijk wist de oud-frontsoldaat uit de Eerste Wereldoorlog donders goed waar het hier om draaide (de Kaufmann-Kur in een nieuw jasje) en had hij geen zin in een herhaling van de emoties die Kaufmann toen had veroorzaakt. 

Literatuur
Binneveld, H., Om de geest van jan soldaat. Rotterdam, 1995.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).