Encyclopedie: Semon, Richard Wolfgang (1859-1918)

Semon werd al in zijn schooltijd door de biologie gegrepen na het lezen van de werken van Charles *Darwin en Ernst *Haeckel. Na zijn schooltijd ging hij in Jena bij zijn idool Haeckel studeren en haalde tegelijkertijd een artsendiploma in Heidelberg. Vanaf 1897 werkte Semon, na een professoraat in Jena, als privégeleerde in München. Daar probeerde hij alle verschijnselen die met reproductie te maken hadden onder één noemer te brengen. Dit was in een tijd dat vrijwel niemand een flauw benul van het mechanisme van de erfelijkheid had. De zoöloog August Weismann (1834-1914) had al in 1886 gepubliceerd over zijn kiemplasmatheorie (een soort van voorloper van de DNA-theorie), maar de ontdekkingen van *Mendel stonden nog stof te vergaren in bibliotheken. Francis Galton (*eugenetica) had in 1889 met zijn Natural inheritance de eerste schreden op statistisch onderzoek van de menselijke erfelijkheid gezet, door de lengtes van ouders en kinderen te correleren. Semon vatte zijn speculaties samen in Die Mneme als erhaltendes Prinzip im Wechsel des organischen Geschehens (1904) (De mneme als conserverend principe tijdens veranderingen in organische processen). Hierin betoogde hij dat ervaringen fysieke sporen in het lichaam achterlieten (hij noemde ze engrammen), die erfelijk waren. De som van alle engrammen, hetzij verkregen van de ouders hetzij zelf opgelopen was het mneme van een organisme. Er was volgens Semon geen principieel verschil tussen mentale en biologische engrammen. Beide maakten deel uit van het mneme en erfden volgens dezelfde regels over. Semons speculaties sloten nauw aan bij de in die tijd populaire speculaties over rassen (*völkische beweging) en de oorsprong van geestelijke stoornissen, zoals terug te vinden bij C.G. *Jung. Zijn boek was enorm populair en zijn ideeën zijn terug te vinden in de ‘wereldsystemen’ van E. *Bleuler en C. von *Monakow. Ook Bleulers voorganger Auguste-Henri Forel was enthousiast. Het begrip engram dook uiteindelijk zelfs weer op in de *Scientology. Niet iedereen was trouwens even enthousiast over Semons door en door lamarckistische (*lamarckisme) opvattingen. Weismann zag er iets in.

Literatuur
Harrington, A., Reenchanted science; holism in German culture from Wilhelm II to Hitler. Princeton, 1996a.
Uschmann, G., ‘Semon’. In: Gillispie, C.C., (red.), Dictionary of scientific biography. New York, 1970-80 (b).

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).