Encyclopedie: Vereniging tegen de Kwakzalverij

Na de invoering van de wet op de uitoefening van de geneeskunst (1865) werd de traditionele kwakzalver wettelijk onbevoegd verklaard, maar in de praktijk veranderde er niet zoveel, want justitie trad nauwelijks op tegen *kwakzalverij. Om aan die misstand een eind te maken richtten de gebroeders Bruinsma, een praktiserend geneesheer en een leraar scheikunde, in 1881 de Vereniging tegen de Kwakzalverij op, in het belang van ‘allen die hun gezondheid en hun beurs liefhebben’.

De Vereniging ontwikkelde tal van activiteiten: de uitgave van het Maandblad tegen de Kwakzalverij, de analyse van ‘geheimmiddelen’ (kwakzalversmiddelen met geheime samenstelling), gerechtelijke acties en maatschappelijke discussies. In de bloeitijd was ruim een kwart van de artsen lid van de Vereniging. Bovendien telde de Vereniging veel niet-medici onder haar leden. Zeker duizend middelen werden onderzocht: onder meer suiker tegen difterie, doofheid, epilepsie, suikerziekte, tering en zenuwziekte – telkens onder een andere naam natuurlijk.

In de jaren ’50 en ’60 richtte de Vereniging haar aandacht op zaken als *aardstralen, kruidendokters en magnetiseurs, en hamerde erop dat elke gezondheidsbemoeienis wetenschappelijk verantwoord diende te zijn, maar gaandeweg zakte de publieke belangstelling voor de Vereniging in. De wet uit 1865 werd ook steeds meer een dode letter. In 1976 moest de uitgave van het Maandblad gestaakt worden.

Spoedig daarna (1979) werd de draad weer opgepakt onder leiding van onder anderen de arts L. Meinsma, en vanaf 1981 verscheen er weer een periodiek, het Actieblad tegen de Kwakzalverij, aanvankelijk viermaal per jaar.

De *alternatieve geneeskunde en met name de *homeopathie moesten het ontgelden. Weinigen weten dat in de jaren ’30 de Vereniging tot Bevordering der Homoeopathie nog lid was van de Vereniging tegen de Kwakzalverij om te strijden tegen ‘homeopathische kwakzalvers’. De Vereniging tegen de Kwakzalverij boekte diverse successen en niemand minder dan *Jomanda uit Tiel vergeleek ze met de NSB.

In maart 1995 spande het homeopathische bedrijf VSM een proces aan tegen de Vereniging, omdat die een zure opmerking had gemaakt over een wrijfmiddel dat VSM onder het mom van homeopathie in de handel bracht. Het middel bevatte smeerwortel (*fytotherapie) in een verdunning die beslist niet oneindig was en het werd ook niet alleen maar verkocht aan patiënten die het van een klassiek homeopaat hadden voorgeschreven gekregen na een uitvoerig consult.

De uitkomst van het proces was dat het gerechtshof onder meer oordeelde dat:

– er geen wetenschappelijk bewijs is dat homeopathische middelen een genezende of lenigende werking hebben, en dat het toegestaan is daarop in krasse bewoordingen te wijzen, en ook te waarschuwen voor risico’s verbonden aan zulke middelen;
– in het bijzonder SRL-gelei (en Spiroflor-gelei) een dubieus product genoemd mag worden, en dat je ook mag zeggen dat het een schandaal is dat het vrij verkrijgbaar is en dat de bijsluiter niets over de gevaren zegt;
– ook de uitspraak dat SRL-gelei een stof bevat die bij dierproeven kankerverwekkend is gebleken een feitelijk juiste mededeling is (deze mededeling had VSM een fors omzetverlies toegebracht);
– je echter níét zonder bewijs van een specifiek middel mag zeggen dat het niet werkt.

De aangeklaagde Vereniging had namelijk geen onderzoek kunnen overleggen waaruit bleek dat er geen verschil was tussen het VSM-spul en een onwerkzaam middel. Ze kon slechts wijzen op het feit dat het door VSM ingebrachte ‘bewijs’ een lachertje was (de blindering deugde van geen kanten). De opmerking dat wrijfmiddelen of homeopathie in het algemeen waardeloos zijn, snijdt in dit verband geen hout.

Over het algemeen kenmerkt de Vereniging zich door een tamelijk emotionele benadering. De woordvoerders, met name de Hoornse vrouwenarts Cees N.M. Renckens (geb. 1946), zijn voornamelijk artsen die sterk worden gemotiveerd door hun opvatting dat in de kwakzalverij altijd exploitatie van menselijk leed op de loer ligt.

Literatuur
Bakker, L.F., Kwakzalverij en onbevoegd uitoefenen der geneeskunst. Assen, 1969.
Droogleever Fortuyn, H.J.W., Kwakzalverij, bijgeloof en geneeskunst. Leiden, 1949.
Renckens, C.N.M., en H. de Vries, ‘Onbevredigende uitspraak in hoger beroep’, Actieblad tegen de Kwakzalverij 1996, vol. 107 (1), p. 1-7.
Vegchel, G. van, Medici contra kwakzalvers. Amsterdam, 1991.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).

Naschrift maart 2010
Uiteraard is op deze site nog heel wat meer over de VtdK te vinden. De Vereniging is, blijkens mededelingen in oude Maandbladen, opgericht op 1 januari 1881, hoewel uiteraard de voorbereidende werkzaamheden al eerder plaatsvonden; het eerste Maandblad verscheen op 15 januari 1881 en maakt toen melding van 163 leden. Pas op 28 augustus 1883 kwam men ertoe conceptstatuten op de jaarvergadering te bespreken, die op 10 november 1883 koninklijk werden goedgekeurd. In de geschiedenis van de VtdK zijn herdenkingsfeesten ter gelegenheid van 25-jarig en dergelijk bestaan altijd gehouden in jaren die een vijfvoud zijn.

De afbeelding bij dit artikel sierde de inhoudsopgave 1980-1992 van het Actieblad tegen de Kwakzalverij: uitgave van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, vereniging ter evaluatie van alternatieve behandelmethoden en tot bestrijding van de kwakzalverij. Het was de opvolger van het Maandblad, dat in december 1976 opgehouden was te verschijnen. Doordat het Maandblad niet verscheen in de periode 1943-1947 en 1977-1979 lopen de jaargangen 8 jaar achter bij de leeftijd van de Vereniging.

In de periode 1940-1942 tekende Leo Jordaan een aantal prenten voor de VtdK. Hierboven ziet u de prenten die in het januarinummers van het Maandblad van 1941 en 1942 verschenen. In totaal verschenen er 22, waarvan vele passend bij een artikel. In de aangehangen pdf’s ziet men de pagina’s van het Maandblad waar ze op stonden.