Encyclopedie: Watertherapie

Al in de oudheid werden baden en behandelingen met koud water als heilzaam beschouwd. In de 19de eeuw kwam de watertherapie in zwang door de inspanningen van de Silezische boerenzoon Vinzenz Priessnitz (1799-1851). Deze had ontdekt dat koud water een weldadig effect had op zwellingen ten gevolge van kneuzingen en verstuikingen. Nadat hij op die manier drie gebroken ribben te boven was gekomen (hij was door een paard en wagen overreden) werd hij plaatselijk beroemd en opende hij in 1826 een kliniek in Gräfenberg. Alle patiënten kregen diverse soorten baden en natte verbanden, aangevuld met stevige kost: veel vlees gebakken in veel boter, gegarneerd met augurken, erwten en kool, met soep vooraf en gebak met boter toe. En koud water, vooral veel koud water, als drank. Genezing werd beloofd aan hen die leden aan astma, hernia, jicht, mazelen, oogontsteking, pleuritis, pokken, reuma, syfilis, tumoren en zenuwkoortsen. Toen Priessnitz overleed had hij niemand opgeleid en werd zijn kliniek simpelweg gesloten. In Amerika werden de ideeën van Priessnitz in gematigde vorm overgenomen en gecombineerd met andere moderne opvattingen over gezondheid zoals *frenologie, vegetarische levensstijl en de ideeën van *Tissot over seks. Ook besteedden de watertherapeuten veel meer aandacht dan de ‘reguliere’ geneeskundigen van die tijd aan vrouwenklachten, pre- en postnatale zorg, wat hun veel klanten opleverde.

Priessnitz en zijn volgelingen stonden er zoals gezegd op dat men veel koud water dronk, en beslist géén mineraalwater. Omstreeks het begin van de 20ste eeuw werd mineraalwater echter krachtig aanbevolen voor vele kwalen: aambeien, astma, bezorgdheid, bronchitis, diarree, eczeem en nog veel meer. Ook het baden in minerale bronnen, en uiteraard ter plaatse veel bronwater drinken, was populair. Zo had een bezoek aan Vichy de naam heilzaam te zijn voor jicht, leverklachten en diabetes — hetgeen mogelijk ook zo was (en nog steeds zo is), want deze kwalen worden gedeeltelijk door verkeerde eetgewoonten veroorzaakt. ‘Crise de foie’ (levercrisis) is Frans voor algemeen onwelbevinden, zoiets als ‘Herzinsuffizienz’ (onvoldoende hartwerking) in Duitsland.

Een andere watertherapeut was de Beierse pastoor Sebastian Anton Kneipp (1821-1897). Ook deze ontdekte de genezende kracht van koud water doordat hij van een ernstige longaandoening genezen werd door baden in de Donau. Naar verluidt wist hij niets van de activiteiten van Priessnitz, en in 1880 opende hij in Wörishofen een instituut waar ook echte artsen aan verbonden waren (in 1881 werd hij ter plaatse pastoor). Spoedig ontstonden er Kneipp-verenigingen en de boeken van Kneipp haalden miljoenenoplagen. Ook een werk als dat van H.E. Bilz, twee pillen van samen 1700 pagina’s getiteld De nieuwe natuurgeneeswijze, haalde een oplage van 2 miljoen. Nog steeds hebben de Duitse Kneipp-verenigingen samen ongeveer 100.000 leden.

Kneipps systeem was veel omvattender dan dat van Priessnitz. Kneipp is degene die aanbeval om toch vooral regelmatig blootsvoets door bedauwd gras of sneeuw te lopen of door koud water te wandelen. Het systeem van Kneipp werkt ook met warm water en kruiden, en tevens is er veel nadruk op frisse lucht en zonneschijn. Daarmee is Kneipp een van de eerste beoefenaars van de *natuurgeneeswijze. Typisch voor de Kneipp-kuur is de nadruk op begietingen.

Er is na een eeuw nog maar weinig bekend over de effectiviteit van Kneipps therapie. Natuurlijk kan een bad ontspannend werken, en een behandeling met koud water eventueel afgewisseld met warm water kan worden opgevat als een algemene prikkeltherapie. De veelheid van indicaties die Paul van Dijk echter vermeldt in Geneeswijzen in Nederland (1993), waaronder aambeien, amyotrofe laterale sclerose, angina pectoris, astma, ziekte van Bechterew, blaasontsteking, chronische ontstekingen, contracturen, eczeem, galstenen, gewrichtsklachten, hoge bloeddruk, ischias, jicht, migraine, polio, reumatische klachten, verlammingen, vrouwenziekten, ‘zuivering van lichaamssappen’ en zwaarlijvigheid, is weinig geruststellend. De Aqua Tilis-saunatherapie is in essentie ook een soort watertherapie. 

Literatuur

Armstrong, D. en E.M., The great American medicine show. New York, 1991.
Vries, L. de, Ha dokter ho dokter; knotsgekke geneeskunde uit grootvaders tijd. Haarlem, 1980.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).