Encyclopedie: Zesde zintuig

De andere vijf zouden dan zien, horen, ruiken, proeven en voelen zijn, maar in feite zijn het er meer: tast, vibratie, pijn, warmte, kou, evenwicht, gewrichtsstand en spierspanning worden door aparte systemen en receptoren verzorgd, en dan hebben we het maar niet over alle systemen die de lichaamshuishouding besturen. Er zijn bovendien sterke aanwijzingen dat de menselijke neus signaalstoffen (feromonen) kan waarnemen, die niet als geur geïnterpreteerd worden.

Het idee dat de mens over een zesde zintuig beschikt, dateert van het begin van de 18de eeuw. Het werd aanvankelijk gedefinieerd als het gevoel voor het goede en het schone (in de taal der verlichting sprak men van het organe moral) en omdat het universeel en ‘innerlijk’ was, zou het superieur zijn aan de oppervlakkige, andere vijf zintuigen.

In de loop van de 18de eeuw werd het steeds vaker omschreven als het zintuig waarmee de mens direct en diepzinnig contact zou kunnen leggen met de natuur en met de ‘echte’, ware werkelijkheid, dus zonder de vervormende tussenkomst van de andere zintuigen. Volgens Franz *Mesmer stelden zijn cliënten zich tijdens hun trance (*hypnose) in feite open voor de indrukken van hun zesde zintuig en konden ze daarom reizen door ruimte en tijd. De Duitse dichter Novalis (Friedrich von Hardenberg, 1772-1801) sprak in diezelfde tijd over het ‘orgaan van de profetie’, en sindsdien heeft het begrip ‘zesde zintuig’ paranormale connotaties. Parapsychologen spraken vroeger van extrasensory perception (ESP). Dit woord werd incidenteel al eerder gebruikt, maar Joseph *Rhine maakte het tot een populair begrip, dat echter samen met psychokinese en telepathie is opgegaan in *psi.

Literatuur

Alcock, J.E., ‘Channeling’. In: Stein, G., (red.), The encyclopedia of the paranormal. Amherst, 1996.
Berger, A. en J., The encyclopedia of parapsychology and psychical research. New York, 1991.
Guiley, R.E., Encyclopedia of mystical and paranormal experience. Londen, 1991.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).

Naschrift maart 2010
De afbeelding bij dit stuk is een schilderij van Jan Miense Molenaer uit 1637, in een serie van vijf: Het gevoel.