Encyclopedie: Zombie

(totdat ze zout te eten krijgen, daar zouden ze weer van bij hun positieven komen of althans gezwind hun graf weer opzoeken). Het woord ‘zombie’ betekent oorspronkelijk geest of magisch object in de taal van West-Zaïre. Volgens de overlevering zijn sommige *Vodoun-oungan ook bokor (tovenaar) en in staat om iemand met de hulp van Baron Samedi door middel van een toverdrank te doen sterven – en hem na de begrafenis weer tot leven te wekken.

Antropologen beschouwen de zombies als niet meer dan figuren in verhalen, daterend van de tijd van de slavenhouders, analoog aan de golemverhalen (*Meyrink). Soms worden verstandelijk gehandicapten voor zombies aangezien, en het is goed mogelijk dat soms trucs worden gebruikt. De macht van de (vermoedelijke) bokor berust namelijk op het geloof dat hij zijn vijanden in zombies kan veranderen. De verhalen over zombies worden op Haïti overigens zo ernstig genomen dat de strafwet zombificatie expliciet aan moord gelijkstelt. Het lijk van iemand die iets van doen heeft gehad met een vermoedelijke bokor wordt vaak zo behandeld dat zombificatie onmogelijk is.

Begin jaren ’80 dook er weer zo’n ’teruggekeerde dode’ op, Clairvius Narcisse, en deze trok de aandacht van botanicus Wade Davis (1953-). Die bracht tussen 1982 en 1984 diverse bezoeken aan het eiland en sprak daarbij met verscheidene (vermoedelijke) bokors, maar hij werd niet in de gelegenheid gesteld het opwekken van een zombie mee te maken. In plaats daarvan kreeg hij wel een poeder in handen dat een van de bokors zou gebruiken om iemand ‘dood’ te maken. Davis stuurde monsters naar verscheidene onderzoekers, maar het is helaas onduidelijk wat zij concludeerden. Volgens Davis veroorzaakte de stof totale verlamming bij ratten. Dat zou veroorzaakt worden door een minieme hoeveelheid tetrodotoxine (het gif van de kogelvis), een stof die het zenuwstelsel beïnvloedt en verlammingen en uiteindelijk de dood kan veroorzaken. Maar de berichten over de metingen van de concentratie tetrodotoxine lopen sterk uiteen. De enige gepubliceerde meting (uitgevoerd door twee Japanse experts) geeft een veel te kleine hoeveelheid aan om enig effect te veroorzaken, laat staan om er een langdurige diepe coma gevolgd door een soort permanente hypnotische (*hypnose) trance mee op te wekken. Er is geen enkel gif bekend dat dit voor elkaar krijgt.

In zijn The serpent and the rainbow (1985) schrijft Davis echter dat met deze vondst van tetrodotoxine in het bokor-poeder het bestaan van zombies was bewezen. Het gros der antropologen gelooft daar echter niks van, temeer daar Davis weinig van antropologie of Haïti wist en helemaal geen creools sprak.

Literatuur

Stevens, P., ‘Zombies’. In: Stein, G., (red.), The encyclopedia of the paranormal. Amherst, 1996.

Uit: Tussen Waarheid en Waanzin: een encyclopedie der pseudo-wetenschappen, door Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys (vierde herziene druk, De Geus, 2002).

Naschrift maart 2009
In de bovenstaande tekst is ‘verstandelijk gehandicapte’ wat kort door de bocht. Er kunnen ook gevallen bij zitten van geestesziekte, bijvoorbeeld schizofrenie. In Skeptical Inquirer 32.3 (mei/juni 2008) legt Terence Hines in ‘Zombies and Tetrodoxin’ (p. 60-62) nog eens een keertje uit waarom het fabeltje van de tetrodoxine zo’n onzin is. In de eerste plaats is natuurlijk het effect van tetrodoxine verlamming, wat incompatibel is met wat de vermeende zombies zoal doen.

Een belangrijk bezwaar is dat ‘natuurlijke’ ingrediënten meestal sterk verschillende hoeveelheden van de actieve stof bevatten, en dat is met ’tetrodoxine uit kogelvis’ niet anders. Verder is de benodigde dosering ook nog afhankelijk van de persoon die het inneemt.

Giffen zoals in het verhaal van Sneeuwwitje (één hapje veroorzaakt schijndood die opgeheven wordt als het gif op een eenvoudige manier verwijderd wordt) komen alleen in sprookjes voor. De verhalen van Duizend-en-een-nacht wemelen van snoodaards die iets dergelijks met een stukje bilzekruid presteren.

Nog afgezien van het feit dat er geen giffen bestaan die maar bij benadering schijndood gevolgd door trance presteren, is de vereiste nauwkeurige dosering gezien de ingrediënten en de toedieningswijze ook een illusie.