Binnen drie maanden “holistisch gezondheidscoach”

De opkomst van de leefstijlgeneeskunde wordt door sommigen gezien als een veelbelovende ontwikkeling. Als patiënten voor een meer gezonde leefstijl kiezen kunnen veel gezondheidsproblemen worden voorkomen. Onderzoekers van Harvard T.H. Chan School of Public Health hebben laten zien dat een gezonde leefstijl meer dan tien jaar aan iemands levensverwachting kan toevoegen.

Er zijn in Nederland inmiddels honderden programma’s ontwikkeld die patiënten moeten leiden naar een gezondere leefstijl. Leefstijlcoaches begeleiden hen daarbij. Op het eerste gezicht een prachtige ontwikkeling met veel gezondheidswinst in het verschiet. Er zitten echter twee addertjes onder het leefstijl-gras met het formaat van een python.

In de eerste plaats is de kwaliteit van veel leefstijlcoaches onder de maat. Hun opleiding stelt in veel gevallen niet veel voor en ze zitten verdacht vaak in de hoek van de alternatieve geneeskunde. In de tweede plaats wemelt het van de interventies en programma’s die patiënten helpen om een gezonder leven te leiden. Of die programma’s ook echt effect hebben is zelden aangetoond. Slechts een handvol is dermate gedegen geëvalueerd dat van een aantoonbaar (blijvend) effect kan worden gesproken.

Opleiding leefstijlcoaches onder de maat

Een leefstijl heb je niet voor het kiezen. Het is geen jas die je aan de kapstok hangt om vervolgens snel in een andere te schieten. Patiënten willen wel stoppen met roken, afvallen of meer bewegen, maar zo eenvoudig is dat niet. Ze worstelen met complexe problemen. Overgewicht ontstaat bijvoorbeeld niet alleen door te veel eten en te weinig bewegen. Allerlei factoren spelen een rol: van slaap tot stress en van erfelijke aanleg tot medicijngebruik. Bovendien zitten mensen vast in hardnekkige gewoontes.

Pas na ingrijpende levensgebeurtenissen, denk aan een hartinfarct (waarna mensen gezonder willen eten) of het krijgen van een kind (waarna de jonge ouders willen stoppen met roken) beslissen mensen “en nu ga ik het anders doen”. Ook kun je mensen niet los zien van hun omgeving. Neem opnieuw overgewicht. Wat iemand eet, lijkt op het eerste gezicht een individuele keuze. Het wordt echter ook bepaald door het aanbod in de omgeving. Mensen worden continu verleid met ongezonde producten die goedkoop en makkelijk bereikbaar zijn.

Patiënten die hun leefstijl willen veranderen kunnen een steuntje in de rug goed gebruiken. Daar zijn tegenwoordig leefstijl-coaches voor. Er zijn de laatste jaren veel van dat soort coaches bijgekomen. En dat is ook niet zo gek want iedereen mag zich leefstijlcoach noemen. De term “coach”, en alle varianten die erbij horen, zoals slaapcoach, burn-out coach, stresscoach, ademcoach, stoppen met roken-coach, afslankcoach en bewegingscoach, is niet beschermd. Iedere enthousiasteling kan thuis op de bank een online cursus doen en zich na een paar maanden “life (style) coach” noemen.

Een “opleiding” hoeft je de kop niet te kosten. Zo zijn er aanbieders van thuiscursussen die mensen in een paar maanden opleiden tot leef (stijl) coach. Bij de LOI kun je voor € 824 een cursus “professioneel life coach” volgen. Een vooropleiding is niet nodig. Thuisstudie-organisatie Laudius biedt een opleiding tot gezondheidscoach. Ook hier heb je geen specifieke vooropleiding nodig.

Alternatieve geneeswijzen

Ook zijn er aanbieders die wel heel erg dicht tegen alternatieve geneeswijzen aanschurken. Zo kun je je bij de Ondernemersschool NHOC laten opleiden tot “holistisch gezondheidscoach”. Je kunt verschillende modules volgen. Binnen drie tot zes maanden weet je alles van Neurolinguistisch Programmeren (NLP), Healing, Natuurlijke Geneeswijzen, Aromatherapie, Voetreflexologie of de module waarin je leert hoe mensen het beste uit zichzelf kunnen halen en gelukkig zijn (Life coach).

Ook bij andere, meer intensieve, leefstijlopleidingen kun je vraagtekens zetten. Zo kun je bij de Academy of Integrative Medicine (AIM) de Basisopleiding Integrative Medicine en Leefstijlgeneeskunde volgen. De cursist maakt kennis met het effect van “stiltewandelingen”, de “rol van zingeving en spiritualiteit in palliatieve zorg”, de “belangrijkste kenmerken van de homeopathische geneeskunde”, de “antroposofie en de antroposofische geneeskunde” en de “helende kracht en bevrijdende werking van de stem.” Dat er bij de AIM sprake is van kwalijke kwakzalverij werd door de VtdK al eerder betoogd. En ook een lidmaatschap van de Beroepsvereniging Leefstijlcoaches Nederland (BLCN), een club met honderden leden, is geen garantie dat de coach een adequate opleiding heeft gevolgd. 

Geaccrediteerde opleidingen tot leefstijl- of gezondheidscoach

Is het kaf van het koren te scheiden? Op het eerste gezicht helpt het dat er ook geaccrediteerde opleidingen tot leefstijlcoach zijn. Sommige opleidingen zijn goedgekeurd door de Nederlandse Orde van Beroepscoaches (NOBCO). Dit is echter geen garantie voor kwaliteit. Op de website van deze “Orde” kun je zoeken naar coaches. Tik in het veld “Vind een NOBCO-coach” de term “Life Style” of “leefstijl” in en je komt uit bij nogal uiteenlopende aanbieders, waaronder een voormalig stewardess die met behulp van “universele energie” blokkades opspoort en opheft en je weer in het “hier en nu” laat terugkeren. Je kunt via NOBCO ook terecht komen bij een mevrouw die aan coaching met paarden doet (paarden zijn immers gevoelige dieren die goed doorhebben wat er met je aan de hand is) en een koppel dat “vanuit een holistische visie” werkt als “stress- en burn-out” en “mental” coach.

Bij meer gespecialiseerde coaches, zoals mensen die zich laten opleiden tot stoppen-met-roken-coach, zien we hetzelfde patroon. Kwakzalverbestrijders Frits van Dam en Broer Scholtens lieten in 2019 in een artikel op de website TabakNee al zien dat er onder de rookstopcoaches heel wat mensen rondlopen zonder adequate opleiding. Na een cursus “Stoppen met roken” van hooguit drie tot vier dagen konden de deelnemers als “erkend” rookstopcoach aan de slag; zorgverzekeringen vergoeden meestal de kosten.

Effectiviteit leefstijlgeneeskunde nauwelijks aangetoond

Is de leefstijlgeneeskunde effectief? Lukt het om mensen blijvend gezonder te laten leven? In 2019 verscheen het rapport Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde van het Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde (NILG). De bundel biedt geen systematische review van het beschikbare wetenschappelijke onderzoek, maar laat wel een groot aantal actuele studies de revue passeren.

De auteurs hebben een optimistische boodschap: “Leefstijlinterventies zijn dus voor veel mensen een effectieve behandelstrategie en substitueren daarmee medicatie.” De onderzoekers constateren echter ook dat de overstap naar gezonde leefstijl niet makkelijk is te realiseren. Mensen hebben “veel motivatie, kennis en vaardigheden nodig alsmede een sociale en fysieke omgeving die aanzet tot gezond gedrag” en interventies moeten aansluiten bij uiteenlopende kenmerken van mensen.

In 2019 verscheen ook het rapport Werkzame elementen van gecombineerde leefstijlinterventies van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). De conclusie van het RIVM op basis van verschillende buitenlandse studies: wil begeleiding succes hebben dan zal die regelmatig, intensief en op maat moeten zijn. Het RIVM concludeert ook dat resultaten aan specifieke settings en landen zijn gebonden. Wat in de Verenigde Staten werkt, hoeft nog niet in Nederland te werken.

Hoe zit het dan met de effectiviteit van Nederlandse leefstijlprogramma’s? Het RIVM probeert al enige tijd de effectiviteit van Nederlandse leefstijlinterventies te achterhalen. Op de website Loketgezondleven.nl van het RIVM is een overzicht te vinden van de beoordeelde programma’s. Er zijn er vele honderden, maar slechts een handvol voldoet aan het criterium “Sterke aanwijzingen voor effectiviteit”. Doordat veel Nederlands programma’s niet of slecht zijn geëvalueerd weten we niet of ze tot blijvende resultaten leiden. Het ontbreekt vaak aan randomised controlled trials (RCT’s). We kunnen in veel gevallen slechts concluderen dat de interventies “veelbelovend” zijn.

Zorgverzekeraars doen mee

Bij Nederlandse leefstijlinterventies is de effectiviteit dus zelden overtuigend aangetoond. Zorgverzekeraars spelen niettemin op de leefstijl-trend in. Vanuit de basisverzekering wordt leefstijlcoaching in groepsverband vergoed. Mensen die niet in aanmerking komen en toch zo’n programma willen volgen kunnen terecht bij aanvullende verzekeringen. Op de website van Independer is te lezen dat een stuk of 15 verzekeraars aanvullende verzekeringen aanbieden waarmee een leefstijlprogramma tot de mogelijkheden gaat behoren. Je moet dan wel kiezen voor een geregistreerde leefstijlcoach.

Kritiek neemt toe

Leefstijlgeneeskunde is lang gezien als Neerlands hoop in bange (corona) dagen, maar er is steeds vaker kritiek. In de eerste plaats merken critici op dat de complexiteit van de problematiek vaak wordt onderschat. Pieter van Eijsden, neurochirurg van het UMCU, waarschuwt in zijn column in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NTvG), onder het kopje De preventie-hype dat je de zaken niet te gemakkelijk moet voorstellen: “Als je patiënten voorhoudt dat hun problemen gewoon door henzelf oplosbaar zijn, geef je ze een heel grote kans te falen en een nieuwe reden om zichzelf te haten.” Huisarts Bart Bruijn sluit zich hier in een opiniestuk in Medisch Contact bij aan en ook voedingsonderzoekers Jaap Seidell en Jutka Halberstadt van de Vrije Universiteit in Amsterdam concluderen dat intensieve en langdurige begeleiding op het gebied van voeding en beweging nodig is en dat daarna terugvalpreventie aantoonbaar nuttig is.

In de tweede plaats is er soms erg veel aandacht voor de patiënt en bitter weinig voor zijn omgeving. Het is een punt dat Lisette Cleyndert en Lester du Perron maken in hun recente opinieartikel in de NRC, Leefstijlinterventie vraagt van mensen het onmogelijke. De twee medewerkers van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde wijzen erop dat de overheid de leefstijlziekten, zoals obesitas, niet moet bestrijden met het bevorderen van beweging, dieetadviezen en psychologische begeleiding. Ze zijn voorstander van een meer duurzame oplossing, met een hoofdrol voor “regulering van de industrie, het anders inrichten van de leefomgeving en onderwijs en voorlichting.” Niet de patiënt, maar de voedingsmiddelenindustrie zou moeten worden aangepakt.

In de derde plaats is er eerder al kritiek geweest op het onderzoek naar de effectiviteit van specifieke leefstijlinterventies. In 2019 kraakte Nico Terpstra, toen nog voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, een kritische noot over “Keer Diabetes2 Om”. In zijn jaarrede vroeg hij zich af of we de leefstijlgeneeskunde serieus konden nemen. Zo ontbreekt het bij de evaluatie van de lifestyle-aanpak “Keer Diabetes2 Om”, uitgevoerd door het antroposofische Louis Bolk Instituut, aan controlegroepen en een representatieve populatie. Na het verschijnen van de evaluatie in 2020 kreeg Terpstra bijval van Pim Assendelft, hoogleraar Preventie in de zorg (Radboudumc). Assendelft wijst onder andere op ontbrekende informatie over de bronpopulatie, hoge uitvalpercentages en, net als Terpstra, op het ontbreken van een controlegroep. Zijn conclusie: “Keer Diabetes2 Om” verdient een betere uitkomstmeting.

Aantrekkingskracht op beunhazen en kwakzalvers

Gezien alle kritiek is het te vroeg om de leefstijlgeneeskunde juichend te omarmen. Er is enig wetenschappelijk bewijs dat de leefstijlgeneeskunde effectief is. Dit betreft met name onderzoek uit het buitenland. Goed uitgevoerd Nederlands evaluatieonderzoek is echter nog nauwelijks voorhanden. Ondersteuning door leefstijlcoaches kan helpen, maar in veel gevallen lijkt hun opleiding ontoereikend. Ook zitten er de nodige bedenkelijke “holistische” opleidingen in het aanbod.

Leefstijlgeneeskunde is een nieuw zorgdomein met een enorme aantrekkingskracht op beunhazen en kwakzalvers in spe.