Geen bewijs dat cannabisolie tegen kanker werkt

Al een aantal jaren wordt medicinale cannabis of marihuana gepromoot als panacee voor uiteenlopende aandoeningen. De genezing van kanker is wellicht de meest tot de verbeelding sprekende claim die door zowel producenten en gebruikers wordt geuit.

Momenteel is voornamelijk cannabisolie, ook wel aangeduid als wietolie, hennep(zaad)olie, THC- of CBD-olie (later meer over de naamgeving) enorm populair en overal te vinden tot aan de lokale drogist toe. Dankzij voornoemde claims en de vrije beschikbaarheid is cannabisolie een van de meest gebruikte complementaire middelen onder kankerpatiënten. Websites waar cannabis-capsules en oliedruppels worden aangeboden claimen van alles, zoals: “Een middel dat kan worden ingezet bij de strijd tegen kanker is wietolie of CBD-olie.” 

De teksten van de Stichting Mediwiet – Cannabis Kliniek liegen er ook niet om: “Zowel van THC als CBD is genoegzaam bewezen dat ze inzetbaar zijn bij kankerbestrijding.” Voor drogisterijketens zoals Etos en Kruidvat zijn CBD-producten de meest verkochte producten in het supplementenschap, zo stelde de redactie van het consumentenprogramma Radar begin oktober 2017 vast. CBD-olie is dus hot. Maar wat is er waar van de gebezigde claims en heeft het gebruik van cannabisolie zin?

Wietolie, THC-olie, CBD-olie of hennepzaadolie?

Cannabis (Cannabis sativa) bevat vele psychoactieve stoffen, wat deze gecultiveerde plant populair heeft gemaakt onder recreatieve gebruikers. De werkzame bestanddelen zijn divers met bijvoorbeeld alleen al meer dan 70 verschillende cannabinoïden, waarvan tetrahydrocannabinol (THC) en cannabidiol (CBD) de belangrijkste stoffen zijn. THC is een psychoactieve stof, belangrijk voor het recreatieve gebruik. CBD lijkt juist de effecten van THC te temperen. De concentraties van alle werkzame stoffen in de plant, en voornamelijk die van THC en CBD, bepalen de werking en vooral de bijwerkingen van cannabis.

Cannabisolie is er in vele soorten en maten, de naamgeving is vaak verwarrend. Hennepzaadolie is de variant die níét de werkzame stoffen THC en CBD bevat en is tegenwoordig te vinden in supermarkten als smaakmaker.

Drogisterijen, zoals Kruidvat en Holland & Barrett, verkopen weer ‘CBD-olie’. Deze olie bevat een extract van bloemen van cannabisvariëteiten met een laag gehalte THC; er wordt wel CBD uit geëxtraheerd. Het is legaal om dit product te verkopen in Nederland, mits zonder medische claim, omdat het zich in een grijs gebied bevindt tussen de Opiumwet (CBD wordt daarin niet genoemd) en de Geneesmiddelenwet (kruidengeneesmiddelen mogen verkocht worden als bij de verkoop maar geen medische werking geclaimd wordt).

De legaliteit van de productie is overigens in Nederland onduidelijk. Veel CBD-olie handelaren betrekken hun producten daarom uit Duitsland of Oostenrijk, waar extractie van hennep legaal lijkt te zijn.

Wietolie, ook wel ‘THC-olie’ genoemd, wordt gewonnen uit hennep met veel THC. Door het hoge gehalte THC valt deze olie onder de Opiumwet en is in feite illegaal, behalve op voorschrift van een arts.

Vijf variëteiten 

In Nederland worden vijf officiële variëteiten zogenaamde medicinale cannabis gekweekt door de overheidsorganisatie Bureau Medicinale Cannabis (BMC, https://www.cannabisbureau.nl/). Medicinale cannabis is van zogeheten farmaceutische kwaliteit en heeft een constantere samenstelling van THC en CBD dan de cannabis die als genotmiddel wordt gebruikt.

Er zijn maar een aantal plekken in Nederland waar THC-olie legaal gemaakt en gekocht kan worden, bijvoorbeeld in de Transvaal Apotheek in Den Haag, op doktersrecept. Afhankelijk van de hennepvariëteit die wordt gebruikt voor de olie-extracten zit er tussen de 0 tot 2% THC en 0 tot 10% CBD in de olie. THC-olie via andere organisaties of via internet in het buitenland kopen is dus in Nederland in feite illegaal.

Heeft het gebruik van medicinale cannabis nut en bij welke indicaties? Volgens de overheids-cannabis-shop BMC zou er voldoende wetenschappelijk bewijs zijn voor de werkzaamheid van cannabis bij onder meer pijn en spasticiteit bij multiple sclerose, bij misselijkheid en bij verminderde eetlust bij kanker- en aidspatiënten als gevolg van de medicatie en chemotherapie, bij langdurige pijn van neurogene aard en therapieresistent glaucoom. Deze bewering van BMC is echter onjuist; bij een aantal van deze indicaties is er namelijk juist zeer weinig bewijs van effectiviteit.

Een recente meta-analyse in het toonaangevende tijdschrift JAMA heeft alle 79 klinische cannabisstudies op een rijtje gezet en oordeelde bijvoorbeeld dat het wetenschappelijke bewijs van lage kwaliteit is voor de claim dat cannabis misselijkheid en overgeven remt bij chemotherapie. Het Zorginstituut Nederland, dat de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) adviseert over de kwaliteit van zorg, heeft zich hierbij aangesloten en herbevestigde een negatief oordeel nog recentelijk in 2017.

Zorgverzekeraars vergoeden het daarom niet vanuit het basispakket omdat wetenschappelijk bewijs voor werking van medicinale cannabis ontbreekt.

Cannabis bij kanker

Wetenschappers hebben aangetoond dat THC en andere cannabinoïden zoals CBD de groei kunnen remmen van bepaalde type kankercellen, in reageerbuisjes in het lab. In proefdierstudies zijn de resultaten minder eenduidig, al zijn ook daar studies te vinden die een positief effect van THC en/of CBD op de groei en verspreiding van sommige kankersoorten suggereren. Veel van de antitumor effecten in deze studies worden overigens alleen gezien bij hoge concentraties THC en CBD, die onmogelijk op een veilige manier te bereiken zijn in het menselijk lichaam. Concentraties die bijvoorbeeld overeenkomen met het onwaarschijnlijke equivalent THC van 100 joints. Zelfs in gepurificeerde vorm hebben natuurlijke of synthetische cannabinoïden maar een relatief matige antitumor activiteit in preklinische modellen, in vergelijking met andere kankermiddelen.

De effecten van cannabinoïden blijken zeer gecompliceerd en moeilijk te interpreteren en vooral te extrapoleren: zo zijn er ook een aantal studies die laten zien dat deze stoffen kankercellen juist aanzetten tot vermenigvuldiging en verdere verspreiding.

Er zijn ook effecten gevonden van cannabinoïden op cellen van het afweersysteem. Ook hier geldt hetzelfde: verschillende cel- en proefdierstudies leveren tegenstrijdige resultaten op, er zijn bijvoorbeeld ook studies die aantonen dat cannabinoïden de tumor-onderdrukkende werking van het eigen immuunsysteem juist remmen. Dit laatste is overigens ook recent in een klinische studie in patiënten aangetoond.

Wetenschappelijke literatuur

Uit de wetenschappelijke literatuur blijkt dat het werkingsmechanisme van cannabinoïden bij kanker uiterst gecompliceerd is en van veel verschillende variabelen afhankelijk. Het is uiteraard interessant om te weten of cannabinoïden effecten kunnen hebben op kankercellen in een reageerbuisje of proefdier-muis. Dit betekent echter niet dat deze middelen werkzaam, toepasbaar en veilig zijn in de mens. Er zitten vele wetenschappelijke stappen tussen het laboratorium en toepassing in de mens.

Er is tot nu toe maar één studie in kankerpatiënten uitgevoerd waarvan de resultaten zijn gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift. Spaanse onderzoekers injecteerden meer dan tien jaar geleden negen patiënten zuiver THC in de hersentumor. Het middel leverde geen extreme bijwerkingen op, echter alle patiënten overleden binnen één jaar na de behandeling. Dit past bij de levensverwachting bij deze zeer agressieve vorm van kanker. Inspuiten van THC direct in de hersenen in het tumorweefsel staat mijlenver af van orale toediening van cannabisolie. De conclusie is daarom gerechtvaardigd dat er op dit moment geen klinische studies zijn die aantonen dat cannabinoïden in pure vorm, laat staan CBD- of THC-olie, enig effect hebben tegen kanker.

De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) heeft in november 2017 consumenten nog officieel gewaarschuwd voor CBD en THC producten die claimen tegen kanker te werken en noemde deze claims “onbewezen en misleidend”. 

Veiligheid en bijwerkingen

Veel kankerpatiënten gebruiken cannabisolie, vaak in combinatie met reguliere chemotherapie, onder het motto ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. Cannabisolie is echter zeker niet geheel veilig. Vooral kortdurende bijwerkingen rapporteren patiënten veelvuldig: sombere stemming, rusteloosheid en slapeloosheid, duizeligheid, sufheid, hallucinaties, hartkloppingen en droge mond.

Ook kan cannabis psychische klachten zoals psychoses en schizofrenie en hartklachten zoals angina pectoris (hartkramp) uitlokken of verergeren. Als cannabisolie tegelijk met reguliere geneesmiddelen of chemotherapie wordt genomen, bestaat het gevaar dat THC en CBD de blootstelling en de werking van die chemotherapie beïnvloeden.

In de literatuur worden dergelijke interacties beschreven in laboratoriumtesten, waarbij THC de werking van bepaalde transporteiwitten beïnvloedt die geneesmiddelen het lichaam uit werken. THC zou zo de toxiciteit van chemotherapie verhogen. Ook hier ontbreekt echter goed klinisch onderzoek. In de literatuur worden verder interacties beschreven tussen cannabis en geneesmiddelen zoals antidepressiva.

Cannabis onderdrukt de werking van het immuunsysteem en dit kan een groot negatief effect hebben op de reguliere kankertherapieën die vaak gebaseerd zijn op immunologische effecten. Een recent retrospectief onderzoek toont aan dat het combineren van reguliere immuuntherapie (nivolumab) met cannabis resulteert in een twee maal zo lage respons op de therapie in vergelijking met immuuntherapie zonder cannabis.

De combinatie cannabis met reguliere kankertherapieën is dus zeker niet altijd veilig. Kankerpatiënten die cannabisolie, hetzij CBD of THC, gebruiken naast hun reguliere therapie kunnen dit het beste bespreken met hun oncoloog, zodat deze de veiligheid kan beoordelen en bijwerkingen makkelijker herkend kunnen worden.

CBD versus THC

Het inschatten van de veiligheid van de verschillende producten die op de markt verkrijgbaar zijn is echter geen sinecure. CBD-olie, de cannabisolie zonder THC, lijkt vooralsnog het onschuldigst, terwijl er hogere veiligheidsrisico’s zijn bij cannabisolie die THC bevat. Hoge concentraties THC kunnen uit veiligheidsoverwegingen beter vermeden worden. De beruchte ‘Rick Simpson oil’ (zie hieronder meer over RS zelf), ook wel populair afgekort als RSO, is bijvoorbeeld illegaal vanwege het hoge gehalte van 50 tot 60% THC.

Het schijnt populair te zijn om deze wietolie zelf te maken. Op internet zijn vele zelffabricage recepten te vinden. De ratio THC versus CBD kan enorm verschillen tussen de legale en vooral ook de illegale producten die op internet worden aangeboden – vaak is het onduidelijk of onmogelijk om te weten om welke gehaltes THC en CBD het gaat in deze producten.

Uit onderzoek van de redactie van het consumentenprogramma Radar blijkt bovendien dat de etiketten op de CBD-olieproducten vaak niet kloppen: er zit bijvoorbeeld in plaats van 10% CBD maar 1% in, of zelfs helemaal niets. Wat ook voorkomt, is dat er toch THC (de psychoactieve stof uit cannabis) in de CBD-olie zit – in sommige van de onderzochte gevallen zat er zelfs meer THC dan CBD in, ontdekte Radar. 

Dit wordt ondersteund door het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) dat afgelopen jaar een toenemend aantal vergiftigingen na inname van CBD-olie signaleerde, met klachten zoals hallucinaties die niet passen bij producten die geen THC zouden bevatten.

Levensbedreigend

Dit heeft al tot levensbedreigende situaties geleid bij kankerpatiënten die producten van onbekende kwaliteit en met een onbekend gehalte kochten ‘op straat’. Zo is er bijvoorbeeld een casus beschreven van een longkankerpatiënt die binnen een paar uur na inname van het cannabisextract in coma raakte.

De hoeveelheid CBD en THC die uit de olie in het lichaam wordt opgenomen is bij orale toediening of toediening onder de tong hoogst variabel. Per dag kan dus verschillen hoeveel werkzame stof het lichaam binnenkomt. Zoals opgaat voor andere planten- of kruidenextracten, zitten er vele duizenden actieve stoffen in cannabisolie, veel meer dan alleen THC of CBD. De veiligheid van deze stoffen is tot nog toe onbekend; ze kunnen echter een rol spelen bij bijwerkingen.

Hoeveel van deze andere actieve stoffen uit de cannabisplant met de olie-extractie meekomen is onbekend en zullen van product tot product verschillen. Daarnaast kunnen pesticiden die worden gebruikt bij de teelt van cannabis in sterk geconcentreerde vorm terecht komen in cannabisextracten. Ook kunnen gevaarlijke oplosmiddelen die bij het extractieproces worden gebruikt in de olie terecht komen.

Kortom, kwaliteits- en veiligheidscontroles zijn zo goed als onmogelijk bij dit soort natuurproducten. Dit pleit voor meer onderzoek naar beter controleerbare, enkelvoudige, preparaten of synthetische cannabinoïden, kortom producten die puur en controleerbaar in gehalte van de werkzame stof zijn. In de meeste laboratoriumonderzoeken naar de antikankerwerking worden daarom gepurificeerde of synthetische cannabinoïden gebruikt; geen simpele extracten van cannabisplanten. 

Anekdotisch bewijs

Op internet is veel anekdotisch ‘bewijs’ voor handen omtrent de effectiviteit van cannabisolie bij kanker. Er staan duizenden YouTube-filmpjes online over succesverhalen van kankerpatiënten die zeggen te zijn genezen door cannabis. Het is echter onmogelijk uit deze verhalen vast te stellen of er genezing plaats heeft gevonden, of er reguliere chemotherapie werd gebruikt en of cannabis daar eigenlijk wel of niet aan bijdroeg.

KWF Kankerbestrijding legt het duidelijk uit: ‘Een genezen kankerpatiënt die cannabis gebruikt, staat niet gelijk aan een kankerpatiënt die dánkzij cannabis is genezen. Bovendien blijft de grote groep cannabisgebruikers die niet van hun kanker genezen meestal buiten beschouwing.’ 

Een van de bekendste promotors van cannabisolie tegen kanker is de Canadese ingenieur Rick Simpson. Hij wordt als een soort goeroe op internet vereerd als de ontdekker van de vermeende effecten van cannabisolie op tumoren. Simpson gaat ver in zijn geloofsuitingen en doet verbijsterende uitspraken: zo beweert hij dat de meeste kankerpatiënten niet sterven door de ziekte zelf, maar door de chemotherapie die zij ontvangen – op deze manier schaadt hij patiënten door ze aan te raden geen reguliere therapie te ondergaan. 

Patiënten die zijn therapie niet overleven zouden al te veel geschaad zijn door de chemotherapie die ze daarvóór ontvingen. Hij claimt daarnaast dat de cannabisolie die hij propageert in 70% van de gevallen tot genezing leidt in terminale kankerpatiënten. Hij levert op geen enkele manier bewijs voor dit miraculeus hoge succes in patiënten. Het is een onzinclaim die valse hoop geeft aan uitbehandelde patiënten.

“Niet patenteerbaar”

Alternatieve genezers beweren vaak dat de farmaceutische industrie cannabis negeert, omdat stoffen in cannabisplanten niet te patenteren zijn. Het anekdotische ‘bewijs’ van de vermeende werking van cannabisolie gaat daarom vaak samen met complottheorieën over de farmaceutische industrie. Het gebruikte argument is echter vals: er is een aantal farmaceutische bedrijven bezig met onderzoek naar gepurificeerde vormen van cannabinoïden en het effectiever maken van de verbindingen door middel van het ontwerpen van synthetische cannabinoïden die bijvoorbeeld beter worden opgenomen in het lichaam.

Deze synthetische stoffen kunnen wel degelijk gepatenteerd worden. Zo zijn er bijvoorbeeld op dit moment alleen al twee, gepatenteerde, geneesmiddelen op de Amerikaanse markt die synthetisch THC (dronabinol) bevatten. Daarnaast was er een tijd lang een andere cannabinoïde (rimonabant) toegelaten in Europa die al snel vanwege psychische bijwerkingen van de markt gehaald werd. Honderden wetenschappers in zowel publieke als private onderzoeksinstituten over de hele wereld onderzoeken momenteel de medische effecten van cannabinoïden, waarbij het veelal gaat om synthetische verbindingen.

Meer informatie:

Cancer Research UK 

Science-Based Medicine (David Gorski) 

KWF Kankerbestrijding