Homeopathie is op haar retour

Door een aanpassing van de Geneesmiddelenwet is de verkoop van homeopathische middelen ingestort. Sinds 2012 wordt op etiketten en in de bijsluiter niet meer vermeld waarvoor deze producten bedoeld zijn. Voormalig minister van Volksgezondheid Edith Schippers heeft de claims van werkzaamheid verboden, omdat daarvoor geen enkel wetenschappelijk bewijs is. Homeopathie verliest langzaam terrein, blijkt uit een rondgang van de webredactie.

De Duitse arts Samuel Hahnemann was in 1796 de grondlegger van de homeopathie. Hij meende dat een patiënt van een ziekte kon genezen door een middel dat dezelfde effecten zou veroorzaken: similia similibus curentur, oftewel het gelijke met het gelijkende worde genezen. Homeopathische middelen worden gemaakt door extracten te ‘potentiëren’, keer op keer verdunnen, waardoor de werkzame stof vrijwel volledig verdwijnt. De theorie achter deze verdunning is dat het genezend vermogen van een stof niet berust op een materieel (chemisch of fysisch) proces, maar op een immateriële, geestelijke kracht. Hoe sterker verdund des te groter is de geneeskracht, stellen homeopaten. In de ogen van natuurkundigen/biologen en chemici is deze theorie onhoudbaar.

Geen hoop voor de toekomst

Biohorma – het bedrijf achter A.Vogel – beklaagt zich bij monde van woordvoerder Sandra Stroeve over de maatregel van Schippers. “Consumenten kunnen nu niet meer zien voor welke indicatie een product bedoeld is. Dit heeft tot veel verwarring en onbegrip onder consumenten geleid. Vanzelfsprekend is de omzet sinds 2012 gedaald. Via de branchevereniging NPN zijn wij daarom het gesprek aangegaan met de politiek. Consumenten willen graag zelf kunnen beslissen welke producten ze willen gebruiken en dit wordt erg lastig of zelfs onmogelijk gemaakt.” Exacte cijfers over de gedaalde inkomsten wil Stroeve niet verstrekken. Wel verklaart ze dat de omzet ten minste is gehalveerd. Een andere verklaring voor de daling zou kunnen zijn dat mensen steeds beter begrijpen dat homeopatische producten niet kunnen werken, omdat de werkzame stof slechts in oneindige verdunning aanwezig is.

De producent van A.Vogel-producten heeft weinig hoop voor de toekomst. ‘Langzamerhand zullen de meeste homeopathische middelen uit de schappen verdwijnen. Enkele van de producten die al uit het assortiment zijn gegaan – omdat te weinig mensen begrepen waar het product voor bedoeld is – zijn Cinnabaris D3, Daslookdruppels, Gastronol en Guajacum D4.’ Het aanbod van Biohorma bestaat tegenwoordig voor 10 procent uit homeopathische middelen. Daarom richt het bedrijf zich in toenemende mate op fytotherapie (kruidenproducten) en hulpmiddelen.

Neprofarm, de brancheorganisatie van fabrikanten en importeurs van zelfzorgproducten, heeft zich in het verleden veelvuldig uitgesproken tegen de aangepaste Geneesmiddelenwet. “We hebben vooral acties ondernomen om te voorkomen dat deze regeling in zou gaan,” zegt Anne-Marie Huikeshoven die bij Neprofarm verantwoordelijk is voor de communicatiestrategie. De belangengroep maakte zich destijds ernstig zorgen over de keuzevrijheid van consumenten en wist de Consumentenbond aan haar kant te krijgen. Toch lijkt het logischer dat het bedrijfseconomisch belang de werkelijke drijfveer was voor de lobby. Voor de invoering van de etiketteringsregel zorgde de homeopathische middelen jaarlijks voor een omzet van zo’n 35 miljoen euro. De branche vreesde een financiële klap.

Lobbyactiviteiten gestaakt

Achteraf bezien lijkt het mee te vallen met die verliezen. “We hebben drie partijen die homeopathische middelen produceren, dat zijn: Heel (Biologische geneesmiddelen), Biohorma en VSM. Daarnaast brengen zij veel andere producten op de markt. De contributie die wij ontvangen is gebaseerd op de omzet van onze leden en wij zien niet dat hun omzet is gedaald. Als er verlies is geweest met betrekking tot de homeopathie dan hebben ze dat kunnen opvangen met andere producten,” zegt Huiskeshoven.

Vanuit de belangenorganisatie zijn de politieke lobbyactiviteiten gestaakt. Zo vertelt de medewerkster van Neprofarm: “Wij hebben ons verlies geaccepteerd. De ledenbedrijven zijn vervolgens verder gegaan met één-op-één communicatie: zij hebben de lijnen opengezet voor consumenten met vragen.” Toch is het verzet daarmee niet verdwenen. Op slinkse wijze zoekt men naar mazen in de regelgeving. Een voorbeeld daarvan is de zelfzorg-app die wordt gepromoot door de branchevereniging. Wie de app downloadt kan nog altijd de oorspronkelijke indicaties van homeopathische middelen zien. Via een persbericht informeerde Neprofarm managers in de drogisterijbranche over deze truc. In het bericht staat: “Met deze gratis app kan jij of je klant direct de toepassing van het geneesmiddel lezen door de streepjescode op de verpakking te scannen. De indicatie wordt alleen vertoond door het scannen van de streepjescode, omdat de reclameregels dan niet van toepassing zijn. Als je op een andere manier in de app of de website Zelfzorg.nl de productinformatie raadpleegt, zul je de toepassing dus niet aantreffen.”

Gewiekste marketing

Dan zijn er nog producenten die door een gewiekste marketingstrategie de grenzen van het toelaatbare verkennen. Begin dit jaar verscheen een reclamefilmpje van de website Griepalert.nl op de buis. Oplettende kijkers merkte op dat deze commercial steevast werd gevolgd door een reclame voor homeopathisch griepmiddel Oscillococcinum. Dat het product zou werken tegen griep is nooit aangetoond. Maar door de filmpjes direct op elkaar te laten volgen straalt deze indicatie wel af op Oscillococcinum. En dat is geen toeval, want de website Griepalert is een product van ‘digitaal strateeg’ Remmelt van Tol. Hij is de zoon van biochemicus Maurits van Tol, sinds 2015 eigenaar van Salveo Pharma, de Nederlandse distributeur van Oscillococcinum.

De reclame-uitingen waren Pepijn van Erp, bestuurslid van stichting Skepsis, een doorn in het oog. Hij diende een klacht bij de Reclame Code Commissie. Die stelde Van Erp in het gelijk. De reclamewaakhond vond de tv-commercial van Salveo Pharma in combinatie met een commercial voor de website Griepalert.nl, misleidend en in strijd met de reclamewetgeving. Ook in beroep bleef deze uitspraak overeind. Het wordt daarmee steeds lastiger voor gehaaide marketeers om deze homeopathische producten te verkopen via bekende drogisterijketens. De zelfzorg-app heeft op dat punt geen verandering gebracht.

Het voortbestaan van de middelen is vooral afhankelijk van voorschrijvers. Homeopaten kunnen in de beslotenheid van hun praktijkruimte tenslotte wél vrijuit reclame maken – onder bepaalde voorwaarden  worden de middelen zelfs vergoed vanuit de aanvullende zorgverzekering. Hoeveel mensen jaarlijks een homeopaat bezoeken is niet helemaal duidelijk. Vroeger werd dat door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) bijgehouden, maar tegenwoordig wordt alleen het totaal van alle alternatief behandelaars gepresenteerd. In 2018 ging 5,2 procent van de Nederlandse bevolking gemiddeld een keer per jaar naar een alternatieve behandelaar, dat zijn bijna 900 duizend mensen. Uit eerdere cijfers van het CBS blijkt dat de homeopaat geliefd is onder deze groep: 22 procent van de ondervraagden gaf aan tussen 2010 en 2012 behandeld te zijn door een homeopaat. Alleen de acupuncturist was populairder met een score van 25 procent.

Pot met verzekeringsgeld

Homeopathie is minder populair aan het worden. De webredactie onderzocht hoe het is gesteld met de beroepsverenigingen in dit veld. Lidmaatschap van een vakorganisatie is belangrijk voor behandelaars, omdat het toegang biedt tot een grote pot met verzekeringsgeld, de aanvullende pakketten. Zorgverzekeraars vergoeden alleen consulten van homeopaten die zijn aangesloten bij een erkende vereniging. In Nederland zijn er drie beroepsverenigingen specifiek voor homeopathie, te weten: de Nederlandse Vereniging van Klassiek Homeopaten (NVKH), de Artsen Vereniging voor Integrale Geneeskunde (AVIG)  en de Nederlandse Organisatie van Klassiek Homeopaten (NOKH).

De NVKH is de grootste beroepsvereniging. Alle bij de NVKH aangesloten homeopaten staan vermeld in het Register Beroepsbeoefenaren Complementaire zorg. Sommige namen staan meerdere keren in het register, omdat deze mensen opereren vanuit verschillende plekken in het land. Gefilterd op dubbeltellingen is te zien dat er momenteel 466 ‘HBO-homeopaten’ in het register staan en 24 ‘Basis-homeopaten’. De gradaties ‘HBO’ en ‘Basis’ zijn gebaseerd op een door het alternatieve circuit ontwikkeld competentieprofiel, opleidingen tot homeopaat worden niet erkend door de Nederlandse overheid. Als de lijst accuraat is dan heeft de NVKH op dit moment dus 490 leden. Dat is een stuk minder dan tien jaar geleden; in 2009 waren ruim 600 homeopaten lid van deze club, turfde homeopatenvolger Jan Willem Nienhuys.

De AVIG is een relatief jonge organisatie, het is een artsenvereniging die sinds 1 januari 2012 bestaat. Artsen die reguliere geneeskunde combineren met acupunctuur, natuurgeneeskunde en homeopathie zijn er lid van. Op de website van de vereniging is het mogelijk om binnen verschillende categorieën te zoeken naar de dichtstbijzijnde behandelaar. Uit dit overzicht blijkt dat de vereniging momenteel 135 praktiserende leden heeft binnen de stroming ‘homeopathische geneeskunde’. Ook hier is rekening gehouden met dubbeltellingen. Jan-Willem Nienhuys van de stichting Skepsis heeft een paar jaar geleden een soortgelijke telling uitgevoerd. Hij ontdekte dat deze vereniging in 2015 179 leden had binnen de vakrichting homeopathie en een jaar later nog maar 168. “De AVIG is op weg naar het einde,” was zijn conclusie. De verdere daling van het ledenaantal bevestigt het oordeel van Nienhuys. Ook het voortbestaan van de NOKH lijkt onzeker. De vakvereniging – die sinds 2001 bestaat – telt op dit moment nog maar 24 leden. Een aantal dat weinig indruk maakt aan de overlegtafel.

Consumentenbelang

Dan doet de Koninklijke Vereniging Homeopathie Nederland (KVHN) het een stuk beter. In tegenstelling tot de eerder genoemde verenigingen behartigen zij de belangen van gebruikers en niet van behandelaars. Deze ‘consumentenbelangenorganisatie’ bestaat uit ongeveer 6800 sympathisanten, die met een jaarlijkse contributie de missie van de vereniging ondersteunen. De KVHN strijdt tegen de teloorgang van de homeopathie in Nederland. Zij wil dat de alternatieve behandelwijze een volwaardig onderdeel wordt van ons zorgstelsel. Daarom werpt de KVHN zich op als gesprekspartner voor de overheid en zorgverzekeraars.

Om de achterban te informeren geeft de organisatie vier keer per jaar een blad uit genaamd Homeopathie Magazine, daarnaast is er een Facebookpagina die wordt gevolgd door 26.400 mensen. Op deze pagina wordt verslag gedaan van het laatste nieuws, tegelijkertijd is het een etalage voor lovende cliëntervaringen.
De vereniging schreeuwt op haar facebookpagina om leden en om ledenraadsleden. Er is werk aan de winkel, is de uitleg. We lezen: ”Door regels verdwijnt homeopathie uit de winkels. Vind jij het belangrijk dat je in de toekomst gewoon kunt blijven kiezen voor een homeopathisch middel? Word dan nu lid van de Vereniging Homeopathie! Tijdelijk ontvang je Weleda verwenpakket + een setje inspiratiekaarten.”

In 1886 werd de vereniging erkend door Koning Willem III. Over de loop der jaren heeft de organisatie een eigen vermogen opgebouwd van ruim 1 miljoen euro. Al blijkt uit het recente jaarverslag dat daar fikse kosten tegenover staan. Door uitgaven van ruim 169 duizend euro aan personeelskosten en nog eens 338 duizend euro aan ‘overige kosten’, leed de KVHN in 2017 een verlies van 163.567 euro. Wat de oorzaak is van deze rode cijfers wordt niet duidelijke uit de summiere verantwoording. De rode cijfers noopten wel tot een crowdfundingsactie.

Europese adviesraad

Uit het ledenaantal van de KVHN blijkt dat de sympathie voor de alternatieve behandelwijze niet is verdwenen, terwijl de wetenschap inmiddels anders leert. Kees van der Smagt, gepensioneerd huisarts en oud-bestuurslid van de vereniging, heeft veel geschreven over de alternatieve behandelwijze. Hij publiceerde begin jaren 90 een boek om leken en gezondheidswerkers meer inzicht te geven in de homeopathische theorie en praktijk. Van der Smagt concludeerde: “Aangezien voor het similiaprincipe noch in de moderne farmacologie, noch in de pathologie enige steun is te vinden, is er van de toepassing van homeotherapie op voorhand geen gunstig effect te verwachten. Evenmin zijn er redenen om aan te nemen dat hoge verdunningen dezelfde, laat staan sterkere werkzaamheid zouden bezitten als de oorspronkelijke stof. Maar ook wanneer men de homeopathische hypothesen als uitgangspunt neemt, moet men tot de conclusie komen dat homeopathie waarschijnlijk niet werkt. Het welslagen van de therapie hangt immers af van de overeenkomst tussen het ziektebeeld en het geneesmiddelbeeld. We hebben echter gezien dat de geneesmiddelbeelden voor het grootste gedeelte berusten op onbetrouwbare mededelingen, dat van geen enkel symptoom uit de Materia Medica zeker is of het in causaal verband gebracht kan worden met het middel waar het bij hoort en dat voor verreweg de meeste symptomen geldt dat een dergelijke causale relatie hoogstwaarschijnlijk niet bestaat.”

Deze conclusie werd in 2017 nogmaals onderstreept door de Europese adviesraad van overkoepelende wetenschapsacademies EASAC. De raad bracht een verklaring uit waarin zij klip en klaar stelde dat er geen enkel wetenschappelijk bewijs is dat homeopathische middelen werken voor welke ziekte dan ook. Honderden studies hebben nooit enig effect laten zien.