Is de pseudowetenschap aan de winnende hand?

(1) Weerberichten: de masai-methode

Eindeloze droogte of extreme regenval: het weer in Kenia laat zich door de klimaatverandering lastig voorspellen. Daarom werkt het meteorologisch instituut er samen met lokale gemeenschappen die dat op eigen wijze doen, zoals de Masai. ‘Het werd eerst afgedaan als hekserij.’ Op de foto bij dit artikel zien we hoe meteoroloog Jane Nyagathiri spreekt met John Ole Wuapari en andere Masai-oudsten over de weersvoorspelling.

De streek Kajiado wordt al jaren geteisterd door droogte. Ze zagen het hier al aankomen, zegt Wuapai. ‘De sterren staan al jaren verkeerd.’ Bovendien zo leerde hij van zijn vader: ‘Geen avondster, geen regen’. Het is het eerste veldbezoek van Nyagathiri in de zuidelijke deelstaat, waar ze sinds kort is begonnen als regionaal hoofd van het meteorologisch instituut. Eerder werkte ze op het hoofdkantoor in Nairobi, waar ze sinds de jaren negentig data analyseerde en weermodellen maakte. Nu voert ze in haar laptop de uitspraken van de bejaarde Masai in.

In heel Kenia zijn nieuwe weerstations opgezet, de technologie voldoet aan de mondiale standaard. En toch, zegt Nyagathiri, is een betrouwbaar weerbericht maken tegenwoordig. Overal in Kenia werken de meteorologen mee met lokale gemeenschappen. Waar de wetenschap soms faalt, maakt men tegenwoordig graag gebruik van Afrikaanse tradities en die zijn soms betrouwbaarder dan die van de meteorologen. Aldus Nyagathiri.

Het is nauwkeurig werk, zegt onderzoeker Zachary Misiani. ‘Over in welke week precies de eerste druppels vallen. Of wanneer het een goed moment is om te zaaien of oogsten.’ Misiani ontdekte de wereld van het traditionele weersvoorspellen door een onderzoek dat hij uitvoerde in het Himalayagebergte, in opdracht van een Chinese universiteit. Hij besloot in Kenia hetzelfde te gaan doen ‘Dit soort gebruiken werden eerder niet serieus genomen, het werd afgedaan als hekserij.’

Dat dat beeld begint te kantelen, vindt Misiani een cadeau voor de wetenschap. ‘We hebben het hier over eeuwenoude gebruiken – die verdienen onze aandacht, om begrepen en behouden te worden. Planten en dieren weten vaak eerder wat eraan komt dan mensen. Maar dat moet je wel kunnen lezen.’ En hoe of dat gaat?

Met zijn wandelstok port de Masai-oudste zachtjes in een mierenhoop, rondom de gaten krioelt een kolonie zwarte mieren. ‘Als het gaat regenen’, legt hij uit, ‘dan lopen de mieren veel verder. Nu blijven ze bij hun nest, ze willen niet weg.’ Nairobi voorspelt helaas blijvende droogte en dorps-oudtse Wuapari begrijpt dat:‘De wolken vliegen over, maar er gebeurt niets. Ik denk niet dat het nog echt gaat regenen. Tenzij we de ster zien.’

(2) Etnopsychiatrie: leren van de sjamaan

Henk Maassen is al vele jaren redacteur van Medisch Contact en heeft als interessegebied de psychiatrie, neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg. Hij bezocht de reizende expositie Healing Power in het Afrikamuseum in Berg en Dal en raakte onder de indruk van de therapeutische mogelijkheden van sjamanen en traditionele genezers en vroeg zich af of er vruchtbare samenwerking tussen psychiatrische professionals en de healers mogelijk was. Reeds in de inleidende woorden van zijn MC-artikel van 23 december 2022 is hij duidelijk. Na zijn licht te hebben opgestoken bij onderzoekers en auteurs die zich op dit grensvlag bewegen trekt hij zijn conclusie: ‘Kun je de westerse psychiatrie in verbinding brengen met traditionele genezingspraktijken, en zo de geestelijke gezondheidszorg verbeteren? Het antwoord is ja, het werkt en in het westen kunnen we ervan leren.’

De tentoonstelling bood gaf een goede indruk van het therapeutisch arsenaal van de Afrikaanse healers. Dat waren onder andere amuletten, trommels, altaartjes, hoofddeksels en andere uitmonsteringen, standbeeldjes, geneeskrachtige stenen, kruidenbuideltjes, heilige teksten. Een veelkleurig amalgaam van soms op het eerste gezicht niet altijd te duiden voorwerpen. Gelukkig maken teksten en filmpjes duidelijk wat de betekenis is.

Eén van de rode draden is dat veel culturen ervan uitgaan dat bij (geestelijke en lichamelijke) ziekte lichaam en ziel los van elkaar zijn geraakt. Dat kan bijvoorbeeld door een verstoorde relatie met een ander, met een overleden persoon of doordat er ongeschreven regels overtreden zijn. En dat traditionele genezers proberen om dat evenwicht van lichaam en ziel te herstellen.

Hoewel de tentoonstelling de disclaimer mee kreeg dat de werkzaamheid van die traditionele genezers niet bewezen is, slaagt Maassen erin enkele experts te vinden, die wel degelijk verder durven te gaan. Zo beschreef de Groningse emeritus psychiater Richard Bruggeman in het Tijdschrift voor Psychiatrie het feit dat er in verschillende gebieden op de wereld bruggen worden geslagen tussen de wetenschappelijke psychiatrie en zulke lokale ‘genezers’. En dat, volgens hem, niet zonder succes. Met een beperkte kennis van de psychiatrie kan leken- en lotgenoteninterventie succesvol worden toegepast. Op die manier voorkómen we, stelt Bruggeman, ‘de verdere professionalisering van het levensleed, die in Nederland in de jaren zeventig van de vorige eeuw begon’.

Spiritueel gedachtegoed

Ook de Britse psychiater Charlotte Hanlon en haar Ethiopische collega Atalay Alem publiceerden over gunstige ervaringen in The Lancet. Volgens hen kunnen traditionele genezers een belangrijke rol spelen in de ggz: ze zijn vaak het eerste contact voor patiënten en hun families in lagere- en middeninkomenslanden. Professionele hulp is vaak moeilijk toegankelijk en bovendien is de aanpak van de sjamaan vaak acceptabeler: ze delen immers ideeën over de oorzaken van geestelijke gezondheidsproblemen, die op hun beurt weer vaak teruggaan op lokaal spiritueel en religieus gedachtegoed.

Natuurlijk is er nog volop debat over de inzet van healers in de ggz, maar intussen erkennen al veel landen het potentiële nut van traditionele genezers. Voorbeelden te over: in Indonesië, Zuid-Afrika, Bali, Oeganda, Papoea-Nieuw-Guinea, maar ook in Nieuw-Zeeland, Canada en de VS. De laatste drie omdat ook minderheidsgroepen in deze rijke en ontwikkelde landen hun eigen traditionele genezingssystemen gebruiken. De rituelen van symbolische genezing die door traditionele genezers worden gebruikt hebben hun uitwerking op veel niveaus: van catharsis en cognitieve herstructurering tot verandering in gezinsstructuren, herstel van de gemeenschapsidentiteit en sociale cohesie.

Taakverdeling

Vervolgens citeert Maassen de Duitse psychiater Klaus Lange die in 2021 een uitgebreide review publiceerde. Hij concludeert op grond van een aantal goed uitgevoerde studies in lage- en middeninkomenslanden dat psychotherapie effectief kan worden uitgevoerd door lager opgeleide gezondheidswerkers en door leken zoals healers, mits onder supervisie van psychiaters en klinisch psychologen. Een in 2020 door de Nigeriaanse psychiater Oye Gureje en medewerkers in The Lancet gepubliceerde gerandomiseerde studie naar de taakverdeling van traditionele genezers en eerstelijnsgezondheidswerkers bij de behandeling van mensen met een psychotische stoornis onderstreept dat: in de interventiegroep namen de psychotische symptomen meer af dan in de controlegroep.

De interventie was bovendien kosteneffectief. Het algemene beeld dat oprijst uit de groeiende hoeveelheid onderzoek is dat traditionele genezers vooral bij veelvoorkomende psychische stoornissen, zoals depressie, angst en somatisering, en vooral ook interpersoonlijke en sociale problemen, goede dienstenkunnen bewijzen en dan vaak minstens zo effectief zijn als de eerstelijns psychiatrische zorg. Aldus Oye Gureje.

De Groningse hoogleraar psychiatrie Wim Veling is nauw betrokken bij onderzoek naar samenwerking tussen professionals en traditionele genezers in de Zuid-Afrikaanse provincie Kwazulu-Natal. Om die samenwerking goed van de grond te krijgen is vertrouwen een eerste voorwaarde, weet hij. ‘Je bent al gauw een paar jaar bezig om common ground te vinden. Dat moet zich geleidelijk ontwikkelen, al was het maar omdat traditionele genezers vinden dat ze onvoldoende erkend worden door de medische sector. Hoe kunnen we elkaar begrijpen en respecteren, dat is de centrale vraag.’

Veling begon in Zuid-Afrika met een incidentie-studie naar psychosen. Hij kent inmiddels nu ongeveer honderd van die genezers in de regio. Die worden elke week gebeld en dan vragen ze of er zich personen met psychotische symptomen bij hen hebben gemeld. En we gaan na of die mogelijk ook onze hulp kunnen gebruiken. We maken duidelijk dat het geen concurrentie is, dat we geen patiënten willen afpakken.’

Richtsnoer is stepped care: ‘Het is zaak steeds het juiste moment te bepalen waarop de hulp van een professionele psychiater nodig is.’ De vraag is dan: hoe kunnen we de sterke kanten van de westerse psychiatrie gebruiken en in verbinding brengen met lokale perspectieven en zo de zorg verbeteren?’ Het gaat immers om werelden van verschil. De perspectieven zijn ook zeker niet helemaal met elkaar te matchen, zegt Veling: ‘Het is bovendien niet evidence based wat deze healers doen. Maar de benaderingen kunnen elkaar wel aanvullen.’

Toch blijft de essentie van wat die healers doen in nevelen gehuld. Vaststaat dat hun handelingen bijna altijd zijn geworteld in hun mythische of religieuze wereldbeeld en, merkt antropoloog en tentoonstellingscurator Cunera Buijs op,‘ dat ze altijd dienstbaar willen zijn aan hun gemeenschap.’ Ze legt uit: ‘Ze praten meestal niet over wat ze precies doen, over wat ze zien of hoe ze meevoelen met de mensen die ze helpen. Het idee is toch dat erover praten betekent dat je je gave kunt verliezen’, aldus Buijs.

In hun spirituele wereldbeeld is het niet zeldzaam of vreemd dat de healers zelf ook stemmen horen en staan zij open voor boodschappen met overleden voorouders. Die berichten van overleden voorouders bieden een verklaring voor de klachten en dat kan rust geven. De healers melden vaak dat zij hun gave overgedragen kregen van hun ouders met dezelfde gave. Veling is ervan overtuigd geraakt dat hij de spirituele dimensie van ziekten meer in de behandeling moet betrekken.

Net als zijn collega Bruggeman in het Tijdschrift voor Psychiatrie trekt Veling nog een tweede les: ‘Psychiatrie is geen rocketscience. Ik bedoel: neurochirurgie kun je niet door leken laten doen, maar in de psychiatrie kunnen sommige psychologische of psychosociale interventies ook door minder hoog opgeleide mensen of ervaringsdeskundigen worden gedaan, onder supervisie van professionals, door wie ze ook worden getraind.’

(3) Aardbevingvoorspeller Frank Hoogerbeets waarschuwde vrijdag al

Kunnen seismologen aardbevingen voorspellen? Meteorologen vinden in het algemeen van niet. In 2009 vond er in het Italiaanse L’Aquila en omgeving een heftige aardbeving plaats, die aan 32 mensen het leven kostte. Tegen zeven betrokken functionarissen – seismologen en leiding gevende figuren van de burgerbescherming – werd een rechtszaak aangespannen wegens het niet voorspeld hebben van de aardbeving, die was voorafgegaan van lichte seismische activiteit.

Er werd tot zes jaar gevangenisstraf geëist en er werden forse straffen uitgesproken. Uit de hele wereld kwamen verontwaardigde reacties van wetenschappers. Critici vonden de veroordelingen intimiderend voor wetenschappers die gewoon proberen hun werk goed te doen. Op 10 november 2014 werden de aangeklaagden in hoger beroep alsnog vrijgesproken.

De verwoestende aardbeving in Turkije en Syrië in de vroege nacht van maandag 6 februari, was door geen enkele meteoroloog voorspeld, maar op de website van meerdere kranten waaronder het Haarlems Dagblad verscheen een verbluffend bericht. Ik citeer. ‘Een roeping noemt Frank Hoogerbeets uit ’t Zand zijn werk voor zijn eigen onderzoeksinstituut SSGEOS (Solar System Geometry Survey).

Hij voorspelt seismische activiteit en aardbevingen. Na de rampzalige aardbevingen van de maandagochtend trekt een tweet die hij vrijdagmiddag plaatste, opeens wereldwijd aandacht. ,,Op Twitter, Telegram… Het is niet meer bij te houden. Een gekkenhuis’’, verzucht Frank Hoogerbeets. ,,Ik kan onmogelijk alle vragen beantwoorden die mensen me nu stellen. Ik krijg ook interviewverzoeken uit de hele wereld. Dubai, Saudi-Arabië, Duitsland, Spanje… ’’

De aardbevingvoorspeller plaatste op vrijdag 3 februari rond één uur ’s middags een Engelstalige waarschuwing op Twitter met de hashtag #deprem, het Turkse woord voor aardbeving: ’Sooner or later there will be a magnitude 7.5 #earthquake in this region (South-Central Turkey, Jordan, Syria, Lebanon)’. Op het kaartje bij de tweet plaatste hij een rode stip, iets links van de lijn Gaziantep (Turkije) – Aleppo (Syrië). Eigenlijk exact het epicentrum van de eerste rampzalige aardbeving die de regio op maandagochtend even na vier uur trof.

Het is een ingewikkeld verhaal maar Hoogerbeets bestudeert sinds 2014 de positie en geometrie van de hemellichamen in ons zonnestelsel, niet alleen in de toekomst maar ook in het verleden. Hij ontdekte dat er overeenkomsten zijn vast te stellen in de positie van die hemellichamen, vlak voor grote aardbevingen uit de geschiedenis.

Dat gegeven gebruikt hij nu om toekomstige seismische activiteit te voorspellen, een soort weerbericht maar dan voor aardbevingen. Hij kijkt daarbij naar de momenten dat er drie of zelfs meer hemellichamen op een rij staan. Als er twee van dat soort rijtjes zich aandienen, en in één van daarvan zit ook de aarde, dan neemt volgens Hoogerbeets de kans op een aardbeving toe. Hij doet zijn aardbevingsvoorspellingen op YouTube, maar in de regel onthoudt hij zich daarbij sinds een paar jaar van een voorspelling over de locatie.

“Ik ben niet de eerste die keek naar de geometrie tussen hemellichamen’’, zegt hij. “Honderd jaar geleden was er een Italiaanse klokkenmaker – Raffaele Bendandi – die ook aardbevingen voorspelde aan de hand van de planeten. En de Amerikaan John Henry Nelson van de ’Radio Corporation of America’ deed onderzoek naar de invloed van planetaire posities op verstoringen van de kortegolf.’’

Astrologie

Wetenschappers hebben tot nu toe niet veel op met de theoriëen waarmee Hoogerbeets zich aan zijn voorspellingen waagt. Pseudowetenschap, zeggen ze. Hij denkt dat het komt omdat in zijn berekeningen elektromagnetische invloeden een rol spelen. ,,Dat lijkt voor hen waarschijnlijk te veel op astrologie.’’

Hoogerbeets laat zich er niet door afschrikken en gaat stug door met zijn onderzoeken. Onderzoeksinstituut SSGEOS houdt hem fulltime bezig. Op Twitter betuigde hij maandagochtend zijn medeleven met de slachtoffers in Turkije en Syrië. Hij trekt de vergelijking met de jaartallen 115 en 526 na Christus toen zware aardbevingen in het gebied eveneens vooraf werden gegaan door ’kritische planetaire geometrie’. ,,Ik vind het erg voor de slachtoffers. Maar hoe triest het ook is, het sterkt me om door te gaan. Ik vertel graag mijn verhaal. Ik hoop dat de wetenschap zich hier in gaat verdiepen’’, zegt hij.

Een volgende grote seismische gebeurtenis? Die laat volgens Hoogerbeets niet lang op zich wachten. ,,De tweede helft van dit jaar – augustus, november – is er weer sprake van een kritische stand van hemellichamen.’’ In diverse media gaven meteorologen hun reactie op de prestaties van Hoogerbeets. Zijn theorie over in een rij staan van meerdere hemellichamen kan in hun ogen geen genade krijgen en de verbluffende voorspelling wordt afgedaan als een toevalstreffer.

Aan de winnende hand?

De gelijkenis tussen de drie types succesverhalen liggen voor de hand. In elk der drie beschreven sectoren is er sprake van het ontbreken van een plausibel werkingsmechanisme, dat enigszins te rijmen valt met gevestigde reguliere wetenschap. De bijdragen van de ingeschakelde sjamanen zijn te verdelen in ‘pappen en nat houden’ bij de lichtere gevallen en doorsturen naar de psychiatrie als opschalen noodzakelijk is.

Daartegen lijkt weinig bezwaar, maar het intact laten van de magische denkwereld van de witchdoctors/sjamanen getuigt van opportunisme en een soort van hooghartigheid. Net zo min als alternatieve genezers voor hun kunsten een separaat domein mogen claimen, omdat de geneeskunde berust op een aantal elementen die onderling verweven zijn en die systemisch samenhangen zoals daar zijn pathologie, anatomie, fysiologie, neurologie et cetera, net zo min kunnen de witch doctors als sjamanen geaccepteerd worden.

Natuurlijk is het aantal reguliere professionals in veel arme landen zeer gering en waar niet is verliest de keizer zijn baard. Toch blijft dat schuren en altijd loert het gevaar dat minder scrupuleuze sjamanen misbruik maken van de hoge status die de sjamaan ontleent aan de samenwerking met de professionele psychiaters.

De Masai, een herdersvolk dat zo vol respect wordt behandeld door wetenschappelijk geschoolde meteorologen, staat met zijn verhalen natuurlijk ver af van ook maar enigszins serieus te nemen weersvoorspellingen. Zij vormen in de ogen van de westerse mens een romantisch voorbeeld van de ‘edele wilde’, die zijn oude cultuur en kennis met zich mee brengt. Primitief bijgeloof dient voorzichtig te worden bekritiseerd, maar de meteoroloog doet er beter aan zijn eigen prestaties en methodiek niet te verloochenen. Niet samen op de foto.

De Noord-Hollandse voorspeller van wereldwijd optredende aardbevingen kan zijn methodiek niet op enigszins aannemelijke wijze uiteen zetten aan een kritisch gehoor. De echte meteorologen, om hun mening gevraagd, zijn duidelijk: zij spreken van rare verhalen en weigeren tet eigen vakgebied af te zweren. Zij draaien er geen doekjes om en zo hoort dat ook.

De oppervlakkige aantrekkingskracht van de drie hier besproken pseudowetenschappers berust natuurlijk mede op de populariteit van grote ontdekkers en helden uit de wetenschapsgeschiedenis als Galilei, Darwin en Pasteur. Het zijn romantische voorbeelden van de eenling die lange tijd wordt tegengewerkt om ten slotte in het gelijk moet worden gesteld, tegen de maatschappelijke druk in.