Strijd zonder einde tegen kwakdokters

Voor een videoregistratie van de lezing van Piet Borst, zie:
http://mediasite.uva.nl/mediasite/Viewer/?peid=cfbc6952bce749859de859ebcee3c65c

Behalve medisch ongeschoolde genezers, die zich uit roeping of – zoals Jomanda – op aanwijzing van ‘gene zijde’ met de behandeling van zieken bezighouden, zijn er ook altijd kwakdokters geweest. Dat zijn de gevaarlijkste kwakzalvers. Over hen denkt de patiënt namelijk al snel: hij heeft er voor doorgeleerd, dus het zal wel kloppen.

De medische kwakzalvers zijn ook de meest innovatieve. Terwijl er aan kruidenremedies of handoplegging weinig te vernieuwen valt, vordert de medische wetenschap gestaag. Handige jongens kunnen die vorderingen in fraai ogende schertstherapieën verpakken.

Hoe staat het met kwakdokters in Nederland? Het goede nieuws is dat de echte charismatische, aan de weg timmerende kwakdokter – type Moerman – op zijn retour is. Grote missers van kwakzalvers bij prominente Nederlanders (Sylvia M.) hebben de risico’s van kwakzalverij in het nieuws gebracht.

Daar komt bij dat artsen hun beroepsregels hebben aangescherpt en dat inspectie en rechtbanken krachtiger zijn gaan optreden tegen kwakzalverij.

Het slechte nieuws is dat de kwakdokters zich hebben aangepast: zij doen zich nu voor als pionierende reguliere artsen; hun gevaarlijke therapieën bieden zij vaak aan vanuit het buitenland. Of zij claimen dat de werkzaamheid van hun exotische therapieën langs reguliere weg is bewezen. Zo blijven er artsen die alternatieve therapieën aanbieden, waarvan de waarde nul is, maar het risico helaas niet.

Let wel, ik gebruik hier de term kwakzalver voor alle niet-reguliere behandelwijzen, hoe je die ook noemen wilt, ‘alternatief’, ‘complementair’ of ‘integratief’. Dit zijn allemaal therapieën waarvan de werkzaamheid niet is aangetoond en die niet gebaseerd zijn op logische, toetsbare, natuurwetenschappelijke basisprincipes. Volgens deze definitie is een kwakzalver niet noodzakelijkerwijs te kwader trouw of een boerenbedrieger. De Hoge Raad heeft op 15 mei dit jaar vastgesteld dat het woord kwakzalver zo gebruikt mag worden en dat doe ik hier.

Rechtszaken

De gevaarlijke kwakdokters imiteren reguliere dokters en zij doen dat zo vaardig, dat ze moeilijk van echt zijn te onderscheiden. Een typerend voorbeeld is Robert Gorter, die vanuit zijn medisch centrum in Keulen propaganda maakt voor ‘niet-toxische kankertherapie’ met ‘dendritische cellen’ en ‘hyperthermie’.

Dendritische cellen tegen kanker zijn op zich geen onzin. Het gaat om een experimentele therapie, die door hoogleraar Carl Figdor in Nijmegen wordt ontwikkeld voor een welomschreven groep patiënten, in de hoop de afweer tegen de tumor te vergroten.

Ook Gorter past deze therapie toe, alleen laat hij een essentiële stap weg, waardoor de therapie niet werkt en niet werken kán. Maar omdat Gorter bij zijn imitatietherapie dezelfde termen gebruikt als zijn reguliere collega’s en ook naar dezelfde wetenschappelijke literatuur verwijst, is het voor een leek haast onmogelijk deze geraffineerde vorm van kwakzalverij te doorzien.

Wie oplet, ziet echter de tekenen aan de wand: op de website van Gorter zijn video-interviews te vinden met dankbare patiënten. Wie kent er een reguliere dokter die zijn patiënten uitvent op een website?

Een ander alarmsignaal is dat Gorter de Nederlandse markt bewerkt vanuit Duitsland. In dat land wordt kwakzalvers weinig in de weg gelegd. In Nederland zou iemand zoals Gorter snel voor de Medische Tuchtraad belanden.

Vrij spel hebben zulke kwakdokters niet. Zelfs KWF Kankerbestrijding, nooit haantje-de-voorste bij de bestrijding van kwakzalverij, heeft een apart persbericht uitgegeven om tegen Gorter te waarschuwen. En ook de zorgverzekeraars hebben zich schrap gezet tegen de gepeperde Gorterrekeningen van dertigduizend euro. Voor de rechtbank hebben zij met succes betoogd dat het hier om een kwaktherapie gaat, die niet vergoed hoeft te worden.

Een ander voorbeeld van sophisticated kwakdokterschap is de stamceltherapie, die wordt aangeboden aan radeloze patiënten met kanker, dwarslaesie, multiple sclerose of andere ernstige ziekten waartegen nog geen regulier kruid gewassen is. Ook dit is een experimentele therapie, die onder strikt gecontroleerde omstandigheden wordt uitgetest, voorlopig nog vooral in dierproeven. In de handen van kwakdokters is het een dure, waardeloze therapie, die niet zonder risico is.

Omdat deze kwakdokters fors geld verdienen, aarzelen ze niet hun critici voor het gerecht te slepen. Die rechtszaken zijn duur en tijdrovend en er gaat zeker een intimiderend effect van uit. Denk aan de zaak van de orthomanuele therapeut Maria Sickesz, die meent met het rechtduwen van wervels ziekten zoals astma en schizofrenie te kunnen genezen. De Vereniging tegen de Kwakzalverij vond haar praktijken kwakzalverij, maar mocht dat niet schrijven van het gerechtshof in Amsterdam. Gelukkig heeft de Hoge Raad vorige maand niets heel gelaten van dit malle vonnis.

Kermiskunde

Een heel ander slag zijn de CAM-artsen. Zij werken binnen de reguliere geneeskunde, maar willen daar het beste uit de ‘complementaire’, ‘alternatieve’ behandelwijzen aan toevoegen. Vandaar CAM: complementary and alternative medicine.

CAM-artsen beweren dat ‘van de alternatieve geneeskunde minstens zoveel bewezen is (als) van de reguliere geneeskunde’. Dat is curieus, want de definitie van alternatief is juist dat de werkzaamheid niet is aangetoond. Een alternatieve therapie die werkt, is niet alternatief meer, die wordt een onderdeel van de evidence based geneeskunde.

Ik vind de complementaire therapieën die de CAM-artsen aanbieden loze hocus pocus en allerminst evidence based, maar ik ben bevooroordeeld.

Laten we daarom te rade gaan bij een arbiter, die ook voor de CAM-artsen als autoriteit geldt: Edzard Ernst, hoogleraar complementaire geneeskunde in Engeland en de wetenschappelijke goeroe van alternatief. Hij is opgeleid als homeopathisch arts en hij is de auteur van het Oxford Handbook of Complementary Medicine.

Vorig jaar publiceerde Ernst met Simon Singh Trick or Treatment, the undeniable facts about alternative medicine, een dik boek waarin hij alle populaire alternatieve therapieën de revue laat passeren. Wat blijkt? Al die therapieën zijn nog steeds volstrekt alternatief, dat wil zeggen: de werkzaamheid is niet aangetoond.

Er zijn volgens Ernst wat twijfelgevallen, zoals acupunctuur voor pijn/misselijkheid, maar niet bij alle andere kwalen, waarbij het echt niet werkt. Ook kraken of andere manuele therapieën bij rugklachten zijn twijfelgevallen, aldus Ernst. Het staat echter niet vast dat kraken beter is dan de reguliere behandeling volgens de huisartsenrichtlijnen. De rest is negatief.

De homeopathie, de chelatietherapie, de orthomoleculaire geneeskunde, de acupunctuur voor van alles en nog wat: allemaal negatief. Wat Ernst ook beklemtoont in zijn boek, is dat lang niet alle alternatieve therapieën onschuldig zijn. Acupunctuurnaalden kunnen infecties veroorzaken. Bij duwen en trekken – manuele therapie – kunnen vreselijke beschadigingen worden aangericht.

Een hartverscheurend geval werd kort geleden beschreven in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Een baby werd door een manuele therapeut zo krachtig aangepakt dat het meisje overleed. De dokters die dit gruwelijke voorval rapporteerden, zijn van mening dat het kind door de manuele therapie is gestorven, omdat zij vóór de behandeling niets mankeerde. Dat is moeilijk spijkerhard te bewijzen, maar ik ben overtuigd. De behandeling werd ingesteld voor het ‘kiss-syndroom’, een afwijking waarvan het bestaan nooit is aangetoond. Bovendien is al eerder vastgesteld dat de behandeling van deze imaginaire ziekte met manuele therapie niet beter werkt dan niets doen. Het zal je kind maar wezen.

Ik haast mij hieraan toe te voegen dat CAM-artsen doorgaans brave, zorgzame dokters zijn, die onschuldige alternatieve therapieën toepassen, zoals yoga, homeopathie, ontspanningsoefeningen of aromatherapie. Bij aromatherapie denk ik eerder aan WC-eend dan aan serieuze geneeskunde, maar gevaarlijk is het niet.

Mijn bezwaar tegen deze CAM-hocus pocus blijft echter dat zij afbreuk doet aan de wetenschappelijke status van de geneeskunde en de deur openzet voor gevaarlijkere kwakzalverij. Als echte dokters gaan bazelen over de niet-bestaande meridianen van de klassieke acupunctuur, wordt de geneeskunde gedegradeerd tot kermiskunde. Als voor psychische klachten een lichamelijke pseudobehandeling wordt gegeven, dan raakt de patiënt van de wal in de sloot.

Aanscherpen

Kwakzalverijbestrijding is roeien tegen de stroom in. Voor iedere kwakzalver die roemloos afgaat, komt een nieuwe op met verse waanideeën. Toch is de laatste twintig jaar veel verbeterd. De artsenberoepsvereniging, de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, heeft wel lang geaarzeld kwakdokters aan te pakken, maar vorig jaar zijn toch de regels aangescherpt. Dokters moeten zich beperken tot behandelwijzen waarvan de werkzaamheid wetenschappelijk is aangetoond. Dat is ‘de professionele standaard’.

Ook het medische tuchtrecht sluit hier steeds meer op aan. Wie drastisch afwijkt van de professionele standaard, wordt veroordeeld en mag het artsenberoep niet meer uitoefenen. U kunt dus met enig vertrouwen afgaan op de adviezen van uw huisarts.

De niet-medische kwakzalver is moeilijker aan te pakken. De uitoefening van de geneeskunde is sinds 1993 (met de introductie van de wet BIG) niet meer aan opleidingseisen gebonden. Als iemand denkt kanker te kunnen genezen door gebed, handoplegging of dieet, mag hij dat morgen gaan doen. Hij is alleen ‘strafbaar als hij – buiten noodzaak – schade of een aanmerkelijke kans op schade veroorzaakt’. Die schade kan ook ontstaan als patiënten worden weggehouden bij de dokter of als wordt verteld dat de kanker geen kanker is, maar een infectie.

In de praktijk valt het niet mee schade te bewijzen, reden waarom de inspectie en het Openbaar Ministerie niet makkelijk overgaan tot vervolging van gevaarlijke kwakzalvers zoals Jomanda. Vandaar dat minister Ab Klink van Volksgezondheid nu de wet wil aanscherpen. Bovendien wil hij de verkooppraatjes indammen. Hij wil een verbod op ‘aanprijzingen’ die ten onrechte de suggestie wekken ‘dat iemand door behandeling van een ziekte wordt genezen’. Ook wil Klink af van ‘misleidende termen in de benaming van een instelling’, zoals de term ‘medisch’.

De bescherming van u, als patiënt neemt dus toe. U kunt ook zelf iets doen: blijf kritisch. Vraag advies aan uw huisarts. Raadpleeg de patiëntenverenigingen, die meestal betrouwbare informatie geven. En bij twijfel kunt u altijd de website van de onvolprezen Vereniging tegen de Kwakzalverij raadplegen, die onvermoeibaar kwakzalverij aan de schandpaal nagelt.

Deze tekst verscheen eerder in Het Parool op zaterdag 6 juni 2009. Het is een ingekorte versie van de rede die Piet Borst, emeritus hoogleraar klinische biologie, op die dag hield ter gelegenheid van de Alumnidag 2009 van de Universiteit van Amsterdam.

Naschrift webredactie
In het bovenstaande is sprake van een ‘manuele therapeut’ en ‘manuele therapie’. Uit de context (zie ook de link) is duidelijk dat ‘manueel’ hier als ‘de een of andere duw- of trekmethode’ (feitelijk ‘craniosacraal’ zoals in de lezing zelf genoemd) gelezen moet worden; evenzo is in deze samenvatting de wat bekendere term ‘kiss-syndroom’ gekozen als term voor ‘de een of andere niet-bestaande ziekte met een gewichtig klinkende naam’ van kleine kinderen. Het NTvG noemde slechts ‘motorische onrust’.

Nieuwsbrief

De Digitale Nieuwsbrief van de VtdK houdt u regelmatig op de hoogte van nieuwe artikelen op deze site.