Valse profeten

Een mogelijk verband tussen vaccinatie en autisme zingt al lang rond. Juist tegen de tijd dat kinderen hun eerste prikken krijgen, worden de symptomen van autisme onmiskenbaar, al hebben oplettende ouders vaak al eerder door dat er een probleem is in het contact met het kind. Als ouders de problemen echter pas zien ná de vaccinatie, valt te begrijpen dat ze denken dóór de vaccinatie.

Die argwaan tegen vaccinatie kreeg een schijnbare wetenschappelijke onderbouwing tijdens een persconferentie in februari 1998. Gastro-enteroloog Andrew Wakefield kondigde daarin aan dat hij een verband had ontdekt tussen autisme en de vaccinatie met het tripelvaccin tegen mazelen, bof en rode hond. Wakefield wist ook hoe het verband in elkaar stak: hij had ontstekingsverschijnselen gevonden in de darm van gevaccineerde autistische kinderen en zijn interpretatie was dat het vaccin een chronische darminfectie had veroorzaakt, waardoor de darm lek raakte. Zo konden toxines het lichaam binnendringen en de normale hersenontwikkeling verstoren.

De toegestroomde journalisten waren geïmponeerd. Andrew Wakefield was geen halvegare fantast, maar een jonge, charismatische specialist, werkzaam in een academisch ziekenhuis. Bovendien werden zijn resultaten diezelfde dag gepubliceerd in de Lancet, een van de beste medische tijdschriften. De persconferentie resulteerde in grote koppen in de Britse kranten: ‘Verbiedt het tripel-vaccin!!!’ Tegenpruttelende dokters werden weggezet als lakeien van de farma-industrie. Die fabrikanten verdienden 2 miljard per jaar met vaccins en zo’n markt laat je niet lopen vanwege een paar zielige kinderen. De gevolgen bleven niet uit: de vaccinatiegraad in Engeland en Ierland zakte hier en daar tot 50% en kinderen gingen dood aan de mazelen, net als vroeger.

Verzonnen

Toch was in 1998 al duidelijk dat Wakefields waarnemingen weinig bewijskracht hadden. Ook Richard Horton, de Lancet-hoofdredacteur, wist dat. Daarom liet hij twee epidemiologen in hetzelfde Lancet-nummer uitleggen waarom een causaal verband tussen vaccinatie en autisme niet bewezen was en zelfs onwaarschijnlijk is. Alsof zo’n saai commentaar iets kan uitrichten tegen de persconferentie van een bevlogen patiëntendokter! Horton kon weten dat die persconferentie zou volgen. In 1993 had Wakefield immers ook al een persconferentie gegeven toen hij meende een verband gevonden te hebben tussen mazelen-vaccin/infectie en de (darm)ziekte van Crohn. Ook dat werk van Wakefield is volledig onjuist gebleken. Horton houdt echter van controversiële stukken. Hij vindt dat het publiek recht heeft op informatie, ook als nog niet duidelijk is wie gelijk heeft. Met Horton aan het roer heeft de Lancet een aantal geruchtmakende stukken gepubliceerd, waarvan de conclusies later onjuist zijn gebleken. Meestal hadden die missers geen schadelijke gevolgen, maar in het geval van Wakefield heeft Horton met zijn hang naar reuring onnodige doden veroorzaakt.

Zes jaar lang kon Wakefield genieten van zijn glansrol. Toen ontdekte een gisse journalist dat het ingrijpende onderzoek van Wakefield bij autistische kinderen – dat één kind bijna het leven had gekost – nooit was goedgekeurd door een medisch-ethische commissie. De journalist had ook ontdekt dat Wakefield geld had aangenomen van een schadevergoedingsadvocaat, Richard Barr, die optrad voor ouders die dachten dat hun kinderen beschadigd waren door het tripelvaccin. Barr had Wakefield ingehuurd om te bewijzen dat de kinderen van zijn cliënten hun autisme te danken hadden aan het vaccin. In het Lancet-artikel stond niets over deze geldbron.

Barr had ongelimiteerd geld van de Britse Juridische Diensten Commissie, die een ruim budget heeft om medische schadeclaims uit te laten zoeken. De Commissie had Barr 30 miljoen gegeven zonder precies te specificeren waaraan dat geld besteed moest worden. Zo kon Barr niet alleen de diensten van Wakefield kopen, maar ook van een stoet meelopers, waardoor de schijn werd gewekt dat er ruime steun was binnen de medische beroepsgroep voor Wakefields ideeën.

De coauteurs van Wakefields Lancet-artikel werden onaangenaam verrast door de onthullingen en zij trokken ‘hun’ stuk terug. Wakefield heeft nooit spijt betoond. Ook niet toen bleek dat hij meer geld van Barr had gekregen dan hij had toegegeven. Geen 50.000, maar 800.000 dollar. Zelfs niet toen zijn analist voor het gerecht bekende dat hij nooit mazelenvirus in de darm van autistische kinderen aan had kunnen tonen. Wakefield had die resultaten verzonnen.

Ontnuchterend

Zo kon een charismatische dokter, die eerder onbetrouwbaar was gebleken, in zijn eentje de vaccinatiegraad van de Britse bevolking drastisch ondergraven. Zijn medeplichtigen gaan echter niet vrij uit. Zijn collega’s hadden beter op moeten letten wat de meeslepende Wakefield uitspookte. Richard Horton, hoofdredacteur van de Lancet, had nooit een stuk met zo weinig bewijsmateriaal voor zo’n verstrekkende conclusie mogen publiceren tegen het advies van experts in. De Britse Juridische Diensten Commissie had nooit aan een schadeadvocaat de verantwoordelijkheid voor gecompliceerd medisch onderzoek over moeten laten. De meelopers is minder te verwijten. De tweederangsonderzoekers die tegen betaling Wakefield bijvielen met hun waardeloze gegevens, hadden dat waarschijnlijk niet gedaan als er niet eerst een stuk in de Lancet had gestaan. En de pers, tja, die rapporteert nieuws. Vaccin veilig is geen nieuws, vaccin onveilig wel. Het is uiteindelijk toch een vasthoudende journalist geweest die Wakefield van zijn voetstuk heeft getrokken, niet zijn medische collega’s.

De val van Wakefield was niet het einde, want inmiddels had de autisme-vaccinstory een dramatisch vervolg gekregen in de VS. Nu was het niet het vaccin zelf, maar een conserveringsmiddel, thimerosal, dat ten onrechte in de beklaagdenbank werd gezet. Ook dat verhaal wordt door Offit aansprekend en nuchter neergezet, samen met alle waardeloze, soms peperdure of gevaarlijke autismetherapieën, die aan de – niet bestaande – gevaren van de vaccinatie werden gekoppeld.

Offit is zelf vaccinoloog en de wetenschap weeft hij elegant door zijn verhaal heen. En passant leert de lezer waarom sommige proeven deugen en andere niet en hoe uiteindelijk alleen zorgvuldig epidemiologisch onderzoek het antwoord kan geven op de vraag of vaccinatie bijdraagt aan autisme. Offit laat zien hoe in een veld, waar de emoties hoog oplopen (zieke kinderen), een klein misverstand kan leiden tot een ongefundeerde theorie, die daarna als een sneeuwbal doorrolt, alsmaar aanzwellend door een koek van mediahype, ouders die iedere strohalm grijpen, dokters die onkritisch zijn (of erger), schadevergoedingsadvocaten die geld ruiken, en politici die graag krachtige uitspraken doen over gevoelige zaken waar ze geen verstand van hebben.

Offits boek is ook ontnuchterend. Wat zijn bezorgde ouders vaak onnozel, wat komen ze makkelijk tot rotsvaste overtuigingen op basis van minimale aanwijzingen, en wat reageren ze agressief als iemand het waagt om die overtuigingen ter discussie te stellen. Brave onderzoekers, die gegevens aandragen die het vaccinatie-autismeverband onderuit halen, worden zo bedreigd dat ze hun werkterrein verleggen. Onscrupuleuze dokters en advocaten verdienen goud ten koste van angstige ouders. Emotie en hebzucht regeren de wereld en het duurt soms lang voor de waarheid komt bovendrijven.

Dit artikel verscheen eerder als column in het katern Wetenschap van NRC Handelsblad op zaterdag 10 januari 2009.

Naschrift 5 februari 2010 door webredactie

Op 2 februari 2010 kondigde de Lancet aan dat het artikel van Wakefield et al. uit 1998 ingetrokken was. Beter laat dan nooit, maar zoals bovenstaande bespreking duidelijk maakt, er waren voor publicatie al redenen genoeg om het artikel te weigeren. Waarschijnlijk wordt geen antivaccinatiegelovige door deze intrekking overtuigd, maar het doet misschien wel iets af aan de overtuigingskracht van deze beweging.  

Naschrift 28 juni 2010

Het Engelse medische tuchtcollege oordeelde eind mei  dat Wakefield „oneerlijk, onverantwoordelijk en misleidend” heeft gehandeld, en dat hij daarom zijn vergunning om in het VK als arts te practiseren verliest.  Wakefield zei dat hij in beroep zou gaan. Zie MMR row doctor Andrew Wakefield struck off register en Andrew Wakefield: Struck off! . Op 21 juni, 28 dagen na de uitspraak, had Wakefield naar het schijnt nog geen beroep aangetekend, maar op 28 juni 2010 vermeldde zijn registratie nog “Doctor erased. Not yet in force.”