Xlens-kleurenbrillen helpen niet bij dyslexie

Xlens, dat kleurenfilters verkoopt die zouden werken tegen dyslexie, heeft de afgelopen maanden enkele malen in paginagrote advertenties in De Volkskrant, Trouw, De Telegraaf, de Metro en Het Parool claims gebruikt die het bedrijf op geen enkele manier hard kan maken. Op zijn website gebruikt het bedrijf dezelfde claims.  

De RCC heeft eind mei twee klachten (zie link 1 en 2) volledig gehonoreerd die tegen deze uitingen waren ingediend. Zo mag het bedrijf nu ook niet meer in (kranten)advertenties en op zijn website beweren dat zijn kleurenbril “hét hulpmiddel bij dyslexie is” en “de enige methode die succes garandeert.”

De RCC heeft korte metten gemaakt met deze claims omdat het bedrijf ze niet kan onderbouwen.

Ze zijn daarom oneerlijk en misleidend; het bedrijf handelt zo in strijd met de reclamecodeafspraken, aldus de RCC in haar uitspraken. De commissie vindt overtuigend bewezen dat uit wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat kleurenfilters niet helpen bij dyslexie. Xlens is – veelzeggend – niet in beroep gegaan tegen de uitspraken. Ze zijn daarom begin juni door de RCC bekend gemaakt.

Xlens gelooft dat zijn kleurenfilters  “zorgen voor een andere filtering van licht en dat ze de rust en concentratie verhogen waardoor de ogen letters en woorden gemakkelijker kunnen verwerken”, is een van de redeneringen die Xlens hanteert. “Dyslexie is ineens geen struikelblok meer. Ogen en hersenen worden door  kleurenfilters beter op elkaar afgestemd”, stelt het bedrijf.  Het zijn apekool-kreten die niet kunnen worden hardgemaakt; het zijn onzinverklaringen waarvoor geen enkel mechanisme is te bedenken. Xlens hanteerde in zijn advertenties en op zijn website desondanks keiharde claims, onder het motto: “wetenschappelijk aangetoond”.

Klagers maakten bezwaar tegen deze claims. Om te beginnen ligt een brilmethode niet voor de hand om dyslexie aan te pakken. Dyslexie is geen oogafwijking, geen visuele stoornis maar een neurologische afwijking waardoor lezen, spellen en zelf schrijven moeizaam gaan. Dyslexie is een hersenaandoening en houdt niet op bij het bereiken van volwassenheid, schrijft de Hersenstichting op haar website. 

“De precieze oorzaak van dyslexie weten we nog niet helemaal, maar wel is duidelijk dat het zich afspeelt in de hersenen”, aldus de dyslexie-website Steunpunt Dyslexie van de oudervereniging Balans. Op de website raadt het steunpunt het gebruik van brillen af als behandelingsmethode. “Therapieën middels medicatie, diëten, bewegingsoefeningen en middelen als speciale brillen, worden sterk afgeraden omdat ze in wetenschappelijk onderzoek niet effectief zijn bevonden.”  

Het Kwaliteitsinstituut voor Dyslexie heeft het Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling (PDD&B) 2.0 opgesteld (mei 2013). Daarin wordt het gebruik van brillen afgeraden omdat onderbouwing ontbreekt: “Op de markt wordt ook een veelvoud van zogenaamde ‘dyslexietherapieën’ aangeboden, waarvoor elk wetenschappelijk draagvlak ontbreekt: zoals motorische trainingen, speciale en gekleurde brillen”, aldus het instituut (PDF).

Ook Nederlandse dyslexie-experts geloven niet in de werking van de Xlens-filterlenzen. Psycholoog Ben Maassen, hoogleraar dyslexie aan de Rijkuniversiteit Groningen, noemt het in een e-mail “bewuste misleiding.”  Ook Aryan van der Leij, pedagogie-hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, neemt in een e-mail de term misleiding in zijn mond: “De bewijsvoering van Xlens is brandhout”, schrijft hij.

In de wetenschappelijke wereld in het buitenland is het van hetzelfde laken een pak, zo hielden klagers de RCC voor. Het eerbiedwaardige Britse Royal College of Ophthalmologists analyseerde in 2009 alle op dat moment beschikbare studies, waaronder verschillende gerandomiseerde trials. Er komen geen eenduidige resultaten uit die onderzoeken; bovendien zijn de meeste studies ook nog eens slecht van opzet en uitvoering, oordeelde de Britse oogartsenorganisatie. “Het gebruik van kleurenbrillen ontbeert wetenschappelijk bewijs.”

In  hetzelfde jaar stelden Amerikaanse kinderartsen en oogartsen hetzelfde. In augustus 2009 concluderen de American Academy of Pediatrics en de American Academy of Ophthalmology in een gezamenlijk statement dat elke bewijsvoering voor de effectiviteit van kleurenfilters ontbreekt (PDF). De International Dyslexia Association (IDA) ging in augustus 2013 nog een stapje verder, met een waarschuwing over kleurenfilters vanwege valse claims die producent Chromagen (Xlens maakt hier gebruik van) gebruikt. Dyslexie is primair geen kijkprobleem en kan niet worden behandeld met filterbrillen, stelt de IDA.

Conclusie van de klagers: Xlens kan zijn claims niet hard maken; kleurenfilters werken niet bij dyslexie. De bewijzen die Xlens aandraagt voor zijn claims zijn een lachertje, zo lieten de klagers de RCC zien. Zo verwees Xlens op zijn website onder het kopje “wetenschappelijk aangetoond” als eerste bewijs naar een e-mail van een orthoptist van het TweeSteden Ziekenhuis (vestiging Tilburg en Waalwijk). In die email stelt deze, na een rondvraag bij collega-orthoptisten van andere ziekenhuizen in de regio, dat zij af en toe een patiënt hebben gezien met een Xlens-bril. De orthoptist schrijft vervolgens in haar e-mail aan Xlens: “In het algemeen: goede oplossing voor patiënten die wij niet kunnen helpen met hun klachten. Ik heb geen nadelige gevolgen kunnen ontdekken wat betreft het dragen van de bril; dus baat het niet dan schaadt het niet. Wel zou ik graag nog een onderzoek willen zien (randomized clinical trial) vanuit de oogheelkundige hoek”.

Xlens had de laatste zin wijselijk weggelaten op zijn website. Het TweeSteden Ziekenhuis, attent gemaakt op deze email op de Xlens-website, eiste direct verwijdering van de e-mail omdat daarvoor “geen toestemming is gevraagd”, laat het ziekenhuis weten. De vakgroep Oogheelkunde van het ziekenhuis bevestigt bovendien “dat de effectiviteit van de Xlens twijfelachtig is en dat zij patiënten adviseert Xlens niet te gebruiken omdat wetenschappelijke onderbouwing ontbreekt.” Xlens heeft eind maart, voor de RCC-zitting, de email van de orthoptist van het ziekenhuis van zijn website gehaald.

Als tweede bewijs voor zijn claims verwijst Xlens op zijn website naar een masterscriptie uit 2013 van twee studenten pedagogiek van de Universiteit Utrecht. “Dit wetenschappelijke onderzoek toont aan dat Xlens-filters alle leesklachten laten afnemen ”, was tot voor kort op de website van het bedrijf te lezen.

Kletskoek. De masterthesis heeft slechts een vragenlijstje onderzocht dat Xlens zijn cliënten voorlegt, en geeft daarover een waardeoordeel. De masterscriptie heeft de effectiviteit van de filterbrillen niet onderzocht. De conclusie van de twee studenten luidt: “Er blijkt dus een significante vermindering te zijn op bepaalde leesklachten na minstens drie jaar gebruik van de filters van Xlens. Gezien de matige validiteit van de vragenlijst moeten deze resultaten echter met enig voorbehoud geïnterpreteerd worden.” 

De website van Xlens  citeerde slechts enkele (niet-willekeurig gekozen) positief getinte zinnen uit dit masterverslag maar rept niet over deze relativerende slotconclusie. De opdrachtgever van dit master-onderzoekje was overigens franchisenemer Xlens Zeist. En dus heeft hier die beruchte slager ook nog eens zijn eigen vlees staan keuren.

Xlens heeft begin april, op dringend verzoek van de Universiteit Utrecht, zijn interpretatie van deze masterscriptie verwijderd en heeft slechts een link naar de scriptie laten staan. “De tekst op de website van Xlens deed geen recht aan de volledige inhoud van de masterscripties”, laat de  woordvoerder van de faculteit sociale wetenschappen van de UU desgevraagd weten.

Veelzeggend is dat Xlens op zijn website “vergeet” te verwijzen naar een tweede masterverslag van twee andere studenten van diezelfde pedagogie-opleiding van de Universiteit Utrecht (2013). De laatste zinnen in het abstract daarvan luiden: “Geconcludeerd wordt dat de validiteit en betrouwbaarheid van de Xlens testen niet volledig ondersteund kunnen worden. Ook is er geen uitsluitsel over de bewijskracht voor de behandeling van leesproblemen bij kinderen door middel van een filterbril gevonden.” 

Xlens had (tot voor kort onder het kopje “wetenschappelijk aangetoond”) ook een verwijzing staan naar de website van de Britse Bradford University die volgens het kleurenfilterbedrijf zou hebben bewezen dat leesklachten bij “dyslexie geheel of gedeeltelijk kunnen worden weggenomen met filters”, aldus de Xlens-omschrijving. Het gaat hier echter om een oogkliniek die verschillende behandelwijzen aanbiedt. Op de Britse website staat dat de kliniek dyslexie bij sommige patiënten een beetje draaglijker kan maken. Kleurenfilters worden daarbij echter niet (als behandeling) genoemd.

Op zijn website verwijst Xlens ter onderbouwing van zijn gelijk ook nog naar een hersenonderzoek van neuropsycholoog Edwin Verstraeten van het universiteitsziekenhuis in Antwerpen. Zijn onderzoek zou wetenschappelijk aantonen dat de hersenactiviteit duidelijk toeneemt bij het dragen van de Xlens-bril; het bedrijf  claimt vervolgens een relatie met dyslexie. Verstraeten heeft EEG-opnames gemaakt van één patiëntje (Daan). Hij e-mailt desgevraagd eind maart: “ik heb al meer dan één keer aan Xlens gevraagd de verwijzing naar mij en dit “onderzoek” (de “” zijn van hem, red.) te verwijderen van zijn website, zonder succes blijkbaar. De data komen van een patiënt van mij, bij wie ik dit onderzoek louter ter informatie en uit nieuwsgierigheid heb uitgevoerd. Dit is een klinische casus, geen onderzoek, een veralgemening van het effect is dus niet mogelijk. Het effect betreft hier de elektrische hersenactiviteit, niet noodzakelijk lezen per se.”

De verdere verwijzingen op de website van Xlens ontlokken nog meer tranen, vanwege de allerbelabberdste kwaliteit: het zijn resultaten van curieuze onderzoekjes met enkele personen waarbij elke wetenschappelijke controle heeft ontbroken. Xlens haalde vlak voor de zitting van de Reclame Code Commissie half april het kopje “wetenschappelijk bewezen” van zijn website en heeft dit vervangen door het neutralere kopje “onderzoek”.

Ook de Reclame Code Commissie was niet onder de indruk van wat Xlens – die overigens niet kwam opdagen tijdens de zitting van de commissie half april – als bewijsvoering op zijn website heeft staan. De commissie sluit zich in zijn uitspraken aan bij de conclusies van beide klagers dat de bewijsvoering die Xlens aanvoert op geen enkele manier de claims van het bedrijf in advertenties en op zijn  website onderbouwt.

“Bij een product dat is bedoeld om ingrijpende problemen te verhelpen kan niet worden volstaan met een oncontroleerbare onderbouwing, het had op de weg van Xlens gelegen om aan de hand van onderzoek haar claims nader te onderbouwen bijvoorbeeld met resultaten van een onafhankelijk onderzoek”, zo schrijft de commissie in haar uitspraken. Dit is niet gebeurd, ook niet in het verweerschrift dat Xlens had ingeleverd. De RCC kan zich vinden in de door klagers aangedragen wetenschappelijke bewijzen, internationaal breed gedragen, dat kleurenfilters niet werken bij dyslexie en dat de gewraakte claims van Xlens daarom misleidend zijn, oneerlijk en in strijd met de NRC (Nederlandse Reclame Code).

Xlens heeft een nare marketingstrategie: schieten met hagel, ordinaire hagel. Het bedrijf, dat werkt met franchisenemers die een deel van de kosten dragen, koopt paginagrote advertentieruimte in landelijke bladen met een groot lezersbereik. De twee klachtzaken bij de RCC gingen over een advertentie die op 23 maart paginagroot in De Volkskrant heeft gestaan. Begin april stond opnieuw eenzelfde advertentie in De Volkskrant en in Het Parool. Later volgde nog een paginagrote in Trouw. In december vorig jaar plaatste Xlens advertenties in de Metro en in  januari in De Telegraaf, en eerder in Privé. En dan hebben we het niet over vele advertenties die we ongetwijfeld gemist hebben.

In deze paginagrote advertenties stelt Xlens dat zijn filterbrillen “hét hulpmiddel zijn bij dyslexie”, let op het accent aigu. Ook kocht het bedrijf zendtijd in bij het SBS6-programma “Mijn lichaam, mijn zorg”. Een weinig wakkere verslaggeefster interviewde in drie verschillende afleveringen meisjes met een kleurenbril. Ook kreeg Xlens-baas Gert-Jan Spitzen kritiekloos alle ruimte om wetenschappelijke onzin te spuien.

Zo’n hagelaanpak in de media maakt dat er statistisch gezien altijd enige duizenden dyslexie-patiënten een filterbril zullen aanschaffen, à raison van zo’n 600 euro, exclusief montuur. Xlens heeft ervaring met zo’n hagelaanpak, blijkt uit het voortgangsverslag van de curator die in 2014/2015 het faillissement van Xlens uitvoerde. “Ondanks een intensieve reclamecampagne heeft gefailleerde, behoudens een eenmalige opleving in 2011 weinig poot aan de grond gekregen”, is te lezen in het verslag van vorig jaar.

Het verslag meldt dat het bedrijf in 2011 en in 2012 een omzet van  zo’n zeven ton draaide. Daarna ging het, zonder advertentiegeweld, bergafwaarts en werd Xlens begin 2014 (op eigen verzoek) failliet verklaard. Vooruitzichten voor de crediteuren? De curator schrijft daarover in zijn verslag: “Voor de gewone schuldeisers lijken die nihil.” De curator verkocht de naam Xlens aan de failliete eigenaar en die begon in 2015 een doorstart. Een nieuwe marketingdirectie werd aangetrokken en een doorstart in gang gezet. De advertentie-explosie van de afgelopen maanden is hier het zichtbare en stuitende resultaat van.

Xlens is van het hardnekkige type, de kritiek op de bril is namelijk niet nieuw. Sceptici van Skepsis schreven eerder over de niet-onderbouwde claims van Xlens, in 2005 in Skepter en in 2014. In februari 2015 verscheen er opnieuw een artikel op de Skepsis-site naar aanleiding van een verzoek van Xlens het eerder verschenen artikel te verwijderen omdat “de inhoud achterhaald is  en onwaarheden bevat.”  Het faillissement van het bedrijf was toen net uitgesproken. Skepsis honoreerde het verzoek niet, het artikel is nog steeds op de website te vinden: “Ook wat Xlens nu naar voren schuift, is allerminst overtuigend. Er is dan ook geen reden om het oorspronkelijke stuk aan te passen, laat staan te verwijderen”, zo schrijft Skepsis.