The Dirty Dozen

In een onlangs verschenen overzichtsartikel worden deze twaalf boosdoeners tegen het licht gehouden en wordt hun klinische relevantie besproken.(noot 2) De bottomline van het artikel is dat artsen en klinisch chemici bij confrontatie met patiënten met intoxicatieverschijnselen of afwijkende klinisch chemische parameters (voor met name lever- en nierschade), de mogelijkheid van vergiftiging met natuurproducten in ogenschouw nemen. De auteurs vragen aandacht voor het feit dat ondanks de vele waarschuwingen de vraag naar kruidenpreparaten in de Verenigde Staten lijkt toe te nemen. Zorgprofessionals als artsen, apothekers en verpleegkundigen dienen er aldus verdacht op te zijn dat patiënten mogelijk gebruik maken van dit soort alternatieve medicatie. Onderstaand een verkort overzicht van de twaalf producten op de Dirty Dozen-lijst.

1. Aristolochiazuur
De twijfelachtige eer bovenaan deze lijst te mogen prijken is voor de stof aristolochiazuur. Zij valt ook als enige in de door de Consumers Union ingestelde categorie ‘duidelijk gevaarlijk’ en is afkomstig uit planten van de families Aristolochiaceae (in Nederland komt hiervan alleen de pijpbloem of Duitse pijp van het geslacht Aristolochia voor). Aristolochiazuur kan desastreuze effecten hebben op de nier; de diagnose ‘Chinesekruidennefropathie’ dankt zijn naam aan deze stof. Door binding aan DNA is het ook een potente kankerverwekkende stof, met name de urinewegen zijn hiervan het slachtoffer. (noot 3) Het was ook dít kruidenmiddel dat verantwoordelijk was voor het ‘Brusselse vermageringsschandaal’ van begin jaren ’90 waarbij een honderdtal vrouwen hun nieren kwijtraakten of kanker ontwikkelden. Hierbij werd het kruid fang-ji (Stephania tetandra) vervangen door guang-fang-ji (Aristolochia fangchi). Het is niet duidelijk of dit opzettelijk gebeurde of dat het als gevolg van een ordinaire naamsverwisseling plaatsvond. In Nederland is het bij de Warenwet verboden preparaten met aristolochiazuur op de markt te brengen (noot 4). Ook Houtsmuller beval in zijn veelverkochte boeken aristolochia aan tegen kanker. Eerst nadat onze Vereniging gewezen had op het giftige karakter van dit kruid, werd er door uitgever Bohn Stafleu Van Loghum, die de flutboeken van Houtsmuller uitgaf, een inlegvel met een waarschuwing tegen aristolochia toegevoegd.

2. Smeerwortel
Extracten van de smeerwortel (Symphytum officinale) bevatten de beruchte pyrrolizidine alkaloïden (PA’s). Grootste slachtoffer van deze toxische moleculen zijn lever en longen. De PA’s worden wel gezien als de grootste plantaardige veroorzaker van ziekte onder vee en huisdieren wereldwijd (noot 5) en komen niet alleen voor in smeerwortel maar ook in vele andere planten zoals het leverkruid (Eupatorium perfoliatum) en groot hoefblad (Petasites hybridus). Doordat het via bloem ook in brood, en via grazend vee in melk terecht kan komen, kwam vergiftiging bij mensen vroeger ook zonder direct gebruik van de plant regelmatig voor. De giftigheid uit zich vooral in een leverziekte die ‘veno-occlusieve ziekte’ wordt genoemd, terwijl bij ernstiger vormen cirrose optreedt en uiteindelijk zelfs kan lijden tot de dood. De PA’s en de planten en schimmels waar ze in voor komen worden tegenwoordig zeer uitdrukkelijk verboden krachtens het Warenwetbesluit Kruidenpreparaten. Het zeer populaire smeermiddel Spiroflor SRL gelei van VSM bevat een tinctuur van Symphytum officinale.

3. Creosootstruik
De oorspronkelijke bewoners van de woestijngebieden in de Nieuwe Wereld pasten de creosootstruik (Larrea tridentata) al toe bij diverse ongemakken als verkoudheid, spierpijn en slangenbeten. Tegenwoordig worden tabletten en capsules zonder bewijs voor werkzaamheid aan de man gebracht voor hun ontstekingsremmende werking, als afslankmiddel en zelfs als middel in de behandeling van aids! Plantaardigheden.nl raadt van harte aan om dit samen te gebruiken met de ‘lever-beschermende’ mariadistel, maar maakt wel melding van het gegeven dat er vele gevallen bekend zijn van mensen die hierbij ernstige lever- of nierproblemen ontwikkelden (noot 6). De website adviseert om in plaats van capsules met het kruid, thee ervan te drinken: door de sterke smaak is de kans op overdosering dan lager. Maar is niet elke kans op bijwerkingen van een niet effectief middel er één te veel?

4. Androsteendion
Androsteendion wordt regelmatig aangetroffen in voedingssupplementen en is vooral bekend in de dopingwereld. Hoewel deze stof in het menselijk lichaam wordt omgezet in testosteron is het gewenste effect (vergroten van de spiermassa, verminderd vetpercentage) nooit aangetoond. Sterker nog, het heeft waarschijnlijks slechts nadelige effecten door verhoging van het oestrogeen gehalte en verlaging van het HDL-cholesterol.

5. Echte gamander
Van echte gamander (Teucrium Chamaedrys) is de fulminante giftigheid op de lever pas relatief recent bekend geworden hoewel het middel al honderden jaren wordt gebruikt. De extracten bevatten, zoals de meeste plantextracten, een heel scala aan natuurstoffen; hiervan worden met name de furanen verantwoordelijk gehouden voor de toxiciteit.

6. Kava
Stoffen in kava (Piper methysticum), met name de zogenaamde kavalactonen, zijn potente remmers van leverenzymen waardoor vele interacties met geneesmiddelen kunnen optreden. Eén mogelijke interactie kan bijvoorbeeld optreden bij gelijktijdige inname met benzodiazepinen (zoals diazepam, ook bekend onder de merknamen Valium, Stesolid en Diazemuls). Niet alleen wordt de benzodiazepine minder snel afgebroken, in de hersenen grijpen de kavalactonen ook nog eens op dezelfde receptor (GABA) aan, wat een additief effect kan hebben. Er zijn naast vele gevallen van versterkte sedatie, ook casussen bekend waarbij het geleid heeft tot coma. Aangezien kava voor hetzelfde indicatiegebied wordt gebruikt als de benzodiazepinen (angststoornissen en slapeloosheid) is deze interactie relevant. Behalve vanwege de interacties met geneesmiddelen is kava gevaarlijk door haar levertoxiciteit, wat de reden is waarom dit product momenteel verboden is. Opvallend is echter dat deze giftige werking niet op lijkt te treden wanneer de stof op de traditionele manier ingenomen wordt: hierbij wordt wortel en stam fijngemaakt en geweekt in een mengsel van water en kokosmelk. Of alle gebruikers van dit product deze moeite nemen valt echter te betwijfelen.

7. Lobelia
De opgeblazen lobelia (Lobelia inflata) is traditioneel zowel bekend als vergif en als antidotum. Laatstgenoemde gebruik komt voort uit de braakopwekkende werking van op de juiste manier klaargemaakte preparaten. Giftigheid van de lobelia uit zich in verhoogd hartritme en ademhalingsdepressie.

8. Bittere sinaasappel
De bittere sinaasappel (Citrus aurantium) wordt ingezet als dieetmiddel, vaak ter vervanging voor het verboden ephedra. Het bevat verscheidene stoffen die dezelfde werking hebben als het in ephedra voorkomende efedrine (een zogeheten sympathicomimeticum). Met name de stof synefrine zorgt hierbij voor onder andere eetlustremming, verhoogde hartslag, vernauwing van de hartslagader en hypertensie. Net als kava kan het tevens vele interacties met geneesmiddelen veroorzaken.

9. Poleimunt
Extracten van de poleimunt (Mentha pulegium) of Amerikaanse polei (Hedeoma pulegioides), die in het Engels pennyroyal wordt genoemd, worden al sinds de oudheid gebruikt als abortusmiddel. Andere kwalen die volgens de overlevering door dit middel verholpen kunnen worden zijn jicht en maag-darm-leverstoornissen. Een wondermiddeltje dus, ware het niet dat onder meer leverfalen, beroertes, gastritis en overlijden tot het bijwerkingenprofiel behoren. ‘Pennyroyal tea’ dankt ook enige bekendheid aan rockband Nirvana. Op hun album In Utero (toepasselijk?) staat een nummer met deze titel, dat in het algemeen wordt opgevat als protestsong tegen abortus. Anderen beweren echter dat zanger Cobain het gewoon over zijn eigen buikpijn heeft…

10. Glidkruid
Van glidkruid (Scutellaria laterifolia) werden extracten van alle delen van de plant al door de Amerikaanse indianen als sedatief gebruikt. In de Chinese kruidenleer wordt tegenwoordig ook wel de Scutellaria baicalensis gebruikt. Hoewel voor dit doel tegenwoordig enkelvoudige farmaceutische producten beschikbaar zijn met een betere werkzaamheid en minder bijwerkingen, duikt regelmatig casuïstiek over levertoxiciteit op, met name in combinatie met gamander en maretak. Het is dan ook vrij gemakkelijk op internet te bestellen.

11. Yohimbine
De stof yohimbine (uit Pausinystalia yohimbe) is een zognaamde alfa-2-receptorantagonist en wordt wel gebruikt als afrodisiacum en middel tegen impotentie. Het middel lijkt matig effectief in de behandeling van deze seksuele disfuncties en is qua werkzaamheid bewezen inferieur aan middelen als Viagra en Cialis (noot 7) terwijl bijwerkingen als verhoogd hartritme, verhoogde bloeddruk en retentie van urine regelmatig voorkomen. Sinds 1 januari van 2006 is de plant door VWS toegevoegd aan de lijst van verboden kruidenproducten.

12. Klierextracten
Van vele verschillende diersoorten, soms ook van bedreigde, zijn op internet orgaan- en klierextracten te bestellen. De rationale voor plaatsing op de lijst van gevaarlijke natuurstoffen is de mogelijkheid van blootstelling aan prionen (schadelijke eiwitten) en hierdoor het gevaar van het onstaan van de ziekte van Creutzfeld-Jakob in de mens.

Zoals gebruikelijk met lijstjes als deze kan er naar hartelust gedelibereerd worden over de volgorde en eventueel nog ontbrekende kandidaten. Op bovenstaande lijst kan bijvoorbeeld worden aangemerkt dat deze enigszins geënt is op de Amerikaanse situatie; het is de vraag wat de relevantie precies is voor Nederland en Europa. Het doet echter niet af aan intentie en boodschap van de auteurs: medici zullen in hun dagelijkse praktijk verdacht moeten zijn op het gegeven dat veel mensen de weg naar deze Dirty Dozen en andere gevaarlijke preparaten weten te vinden. Het bestellen van gevaarlijke preparaten via het internet is anno 2006 immers nog nooit zo makkelijk geweest.

Drs. R. Keizer is farmaceut en volgt thans de apothekersopleiding aan de RU Groningen

Literatuur
1. Consumers Union. 2006.
2. Hammett-Stabler C, Dasgupta A. Complementary and Alternative Medicines, The Dirty Dozen Laboratorians Should Know. Clinical Laboratory News 2005;12-14.
3. Nortier JL, Martinez MC, Schmeiser HH, Arlt VM, Bieler CA, Petein M et al. Urothelial carcinoma associated with the use of a Chinese herb (Aristolochia fangchi). N Engl J Med 2000; 342(23):1686-1692.
4. Voedsel en Warenautoriteit.
5. Timbrell J. Natural Born Killers. The Poison Paradox. Oxford University Press, 2005: 148-150.
6. Plantaardigheden.nl. 2006.
7. Derouet H, Osterhage J, Sittinger H. Erectile dysfunction. Epidemiology, physiology, etiology, diagnosis and therapy. Urologe A 2004; 43(2):197-207.

Nieuwsbrief

De Digitale Nieuwsbrief van de VtdK houdt u regelmatig op de hoogte van nieuwe artikelen op deze site.