Hoogspanningslijnen en overheidsbeleid anno 2018

Bij de bouw van elke nieuwe hoogspanningslijn protesteren mensen in de omgeving. Waardevermindering van hun huizen, horizonvervuiling en angst voor ‘straling’ spelen daarbij een rol. Hoogspanningslijnen geven een magnetisch veld waarvan niet aangetoond is dat het kanker veroorzaakt, maar ook niet dat het geen kanker veroorzaakt. Vijf jaar geleden verscheen er in dit blad een drietal artikelen over de vermeende gevaren van elektromagnetische velden [1]. Tijd voor een update.

In 1979 vonden Amerikaanse onderzoekers dat er in de buurt van bovengrondse elektriciteitslijnen meer gevallen van kinderleukemie voorkwamen dan verderaf [2]. In gebieden waar de elektriciteitslijnen een magnetisch veld veroorzaakten van 0,3 of 0,4 microtesla kwam leukemie bij kinderen vaker voor, maar zelf zagen zij geen causaal verband.

Een niet verbazingwekkende zienswijze: het magneetveld van de Aarde bedraagt aan de evenaar 31 microtesla en aan de polen ongeveer 60 mircotesla (in Midden-Europa is dit ongeveer 48 microtesla) [3], Er is dus een natuurlijk verschil van 29 microtesla. Indien bij een verhoging van 0,4 microtesla leukemie zou ontstaan, zouden kinderen bij de polen veel vaker leukemie moeten hebben.

Publieke bezorgdheid

In Nederland constateerde de Gezondheidsraad in 1992 dat voor het bestaan van langetermijneffecten en het veroorzaken van kanker onvoldoende wetenschappelijke aanwijzingen waren. Een dergelijke conclusie geeft dus ruimte voor onzekerheid.

Vanwege de publieke bezorgdheid over de mogelijkheid dat blootstelling aan elektromagnetische velden schadelijk is voor de gezondheid, richtte de Gezondheidsraad op 6 maart 2000 de commissie Elektromagnetische velden op. Deze commissie constateerde dat in de veelheid van experimenteel onderzoek (o.a. met proefdieren) geen aanwijzingen werden gevonden voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan elektromagnetische velden en het optreden van enigerlei vorm van kanker.

Evenmin, zo constateerde de commissie, heeft onderzoek aanwijzingen opgeleverd voor enig plausibel biologisch mechanisme dat een dergelijk verband bij de mens zou kunnen verklaren [4]. Wel waren er epidemiologische gegevens die wezen op een statistisch significant verband tussen wonen in de nabijheid van bovengrondse elektriciteitslijnen en een, overigens geringe, toename van het vóórkomen van leukemie bij kinderen.

Eveneens was er in de ogen van de commissie een statistisch significant verband tussen beroepsmatige werkzaamheden waarbij blootstelling aan elektromagnetische velden plaatsvindt en het vóórkomen van chronische lymfatische leukemie en, in mindere mate, leukemie in het algemeen en hersentumoren bij volwassenen.

Uit de resultaten van deze epidemiologische onderzoeken, zowel die bij kinderen als bij volwassenen, is echter geen oorzakelijk verband vast te stellen tussen de gevonden effecten en blootstelling aan elektromagnetische velden of aan enige andere factor.

Samenvattend concludeerde de commissie dat niet is aangetoond dat blootstelling aan elektrische of magnetische velden afkomstig van het elektriciteitstransport- en distributiesysteem enigerlei ziekte of afwijking veroorzaakt. Zij vond geen reden om het wonen in de nabijheid van bovengrondse elektriciteitslijnen of het werken onder omstandigheden met een verhoogde, maar onder de limieten blijvende blootstelling aan elektromagnetische velden te beperken.

Statistische associatie

In het Jaarbericht in 2001 vat de commissie het samen [5]. Op grond van onderzoek uit Noord Amerika en Scandinavië lijkt er een statistische associatie te bestaan tussen het wonen nabij bovengrondse elektriciteitslijnen en een kleine verhoging van de kans op leukemie bij kinderen.

Er is echter geen oorzakelijk verband aangetoond met blootstelling aan van die lijnen afkomstige elektrische of magnetische velden, noch zijn er aanwijzingen voor het bestaan van zo’n oorzakelijk verband of voor een biologisch mechanisme dat het zou kunnen verklaren.

Voor de gevonden zwakke statistische verbanden zouden volgens de commissie ook andere factoren dan elektrische of magnetische velden verantwoordelijk kunnen zijn. Over de aard van die factoren was toen niets bekend. Ook het toeval werd niet uitgesloten.

Het RIVM berekende op basis van het aantal woningen dat onder hoogspanningsmasten staat en het gesignaleerde statische verschil dat 0,2 tot 1 geval van leukemie bij kinderen per jaar toegerekend zou kunnen worden aan de magnetische velden afkomstig van hoogspanningslijnen, indien er een biologische verklaring denkbaar zou zijn voor een oorzakelijk verband tussen de blootstelling en aan magnetische velden en het krijgen van leukemie [6].

In 2004 corrigeert het RIVM deze gegevens en stelt dat het om 0,4 tot 0,5 extra gevallen van leukemie per jaar zou gaan [7]. Dit ging natuurlijk een eigen leven leiden en werd in de media vertaald met een dood kind per jaar in Nederland door hoogspanningslijnen. In werkelijkheid betekent 0,5% extra geval van kinderleukemie per jaar dat er 5 gevallen per 10 jaar zouden zijn, dat – gezien het huidige genezingspercentage van 80% – neer komt op één sterfgeval per 10 jaar.

Geen verband

In Denemarken werd geconstateerd dat er geen verband was: sinds 38 jaar, eerdere gegevens zijn niet bekend, is er geen een kind geweest dat onder de hoogspanningslijnen woonde en leukemie had [8].

In Nederland zijn geen kinderen bekend die onder een hoogspanningslijn woonden en leukemie gekregen hebben. Indien dat werkelijk een kind per twee jaar leukemie zou krijgen, zouden er toch sinds de start van deze onderzoeken kinderen te vinden moeten zijn.

De politiek reageerde relatief nuchter. De toenmalige staatssecretaris van VROM, Van Geel constateerde dat zowel de Gezondheidsraad als het RIVM tot de conclusie komen dat ondanks veel onderzoek daarnaar, er geen aanwijzingen zijn gevonden voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan magnetische velden van hoogspanningslijnen en het ontstaan van leukemie bij kinderen en dat het niet duidelijk is of uit nader onderzoek in de toekomst zal blijken dat de verhoogde kans op leukemie inderdaad door deze velden veroorzaakt wordt of dat hiervoor andere oorzaken gevonden zullen worden [9].

De staatssecretaris kwam mede op basis van deze wetenschappelijke gegevens, de maatschappelijke onrust die steeds weer over hoogspanningslijnen naar boven komt en het voorzorgprincipe, tot de conclusie dat nieuwe situaties waarbij kinderen langdurig worden blootgesteld aan magneetvelden van bovengrondse hoogspanningslijnen, zoveel als redelijkerwijs mogelijk is, vermeden moeten worden.

Deze beleidsconclusie beperkte hij op basis van het redelijkerwijs-criterium tot nieuwe situaties omdat de gezondheidseffecten onzeker zijn en omdat maatregelen in bestaande situaties maatschappelijk vaak grote gevolgen hebben (bijvoorbeeld de verplaatsing van woningen of hoogspanningslijnen).

Hij adviseerde Colleges van Burgemeester en Wethouders en van Gedeputeerde Staten om bij de vaststelling van streek- en bestemmingsplannen en van de tracés van bovengrondse hoogspanningslijnen, dan wel bij wijzigingen in bestaande plannen of van bestaande hoogspanningslijnen, zo veel als redelijkerwijs mogelijk is te vermijden dat er nieuwe situaties ontstaan waarbij kinderen langdurig verblijven in het gebied rond bovengrondse hoogspanningslijnen waarbinnen het jaargemiddelde magneetveld hoger is dan 0.4 microtesla.

Kennisplatform

Daarnaast werd door het Ministerie van VROM in 2007 het Kennisplatform ElekroMagnetische Velden (EMV) opgericht waarin de organisaties deelnemen met kennis op dit gebied, te weten het RIVM, TNO, DNV GL, ZonMw en Milieu Centraal en de organisaties die met name de contacten hebben met burgers en professionals op dit gebied en vragen moeten beantwoorden, te weten GGD GHOR Nederland en Agentschap Telecom.

De Gezondheidsraad heeft een adviserende functie. Inmiddels heeft het Kennisplatform EMV relevante onderzoeken verzameld en samengevat. Niet alleen wordt ingegaan op hoogspanningslijnen, maar bijvoorbeeld ook op de malligheid van ‘elektrogevoeligheid’ en zelfs op de invloed van WIFI op planten [10, 11, 12].

Over de interpretatie van de epidemiologische gegevens schrijft het Kennisplatform thans: “Bij de interpretatie van experimenteel en epidemiologisch onderzoek worden speciale statistische technieken gebruikt om in te schatten hoe groot de kans is dat een uitkomst verkregen wordt, als er slechts sprake is van toeval. Hiermee kan echter geen uitspraak worden gedaan in hoeverre die uitkomst wel of niet op toeval kan berusten. Daarvoor dient de wetenschappelijke kennis als geheel te worden beschouwd.” Dit zijn verstandige woorden, aldus geformuleerd na aanhoudende kritiek op eerdere versies van Bart van Wees, hoogleraar fysica te Groningen.

Natuurlijk organiseerden de tegenstanders van straling zich ook. Zo werd de Stichting Kennisplatform Elektromagnetische Straling (ES) opgericht die als doel heeft “om onafhankelijke voorlichting te geven over de mogelijke gezondheidseffecten van elektromagnetische straling, vooral als gevolg van mobiele communicatie, en over mogelijke oplossingen daarvoor”[13].

In hun visie is elektromagnetische straling zoals uitgezonden door mobiele telefoons en antennes, DECT telefoons, WIFI apparatuur en vele andere bronnen, potentieel schadelijk voor planten, dieren en mensen. En zo kreeg de Stichting ElektroHyperSensitiviteit (EHS) met de missie ‘Mensen leren omgaan met elektromagnetische velden’ in 2008 de ANBI-status van de belasting [14]. Het aanwakkeren van stralingsangst wordt door de Belastingdienst als een goed doel beschouwd.

Uitkoopregeling

In 2011 was er discussie in de Tweede Kamer of de Randstad 380 kV hoogspanningsverbinding aan de west- of aan de oostkant van de Haarlemmermeer aangelegd moest worden.

TenneT deed vervolgens in een brief aan de Tweede Kamer het voorstel om aan alle bewoners van 1.300 woningen die binnen de zakelijke rechtsstrook van 50 m. onder of naast een 220 of 380 kV-verbinding wonen een aanbieding tot uitkoop te doen (TenneT beheert het hoogspanningsnet in Nederland en grote delen van Duitsland. TenneT transporteert elektriciteit van 110 kV en hoger. TenneT in Nederland is 100% eigendom van de Nederlandse Staat). Ook stelde TenneT voor om voor het 110 en 150 kV-net een meerjaren verkabelingsprogramma op te zetten waarbij knelpunten opgelost worden door de 110/150kV-verbindingen ondergronds te brengen.

De kosten raamde TenneT op € 530 miljoen voor de uitkoop en voor het verkabelen (onder de grond plaatsen) op € 1,2 miljard. Deze kosten wilde TenneT doorberekenen in de tarieven. De toenmalige minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Verhagen beloofde een regeling uit te werken om bewoners zoveel mogelijk te vrijwaren van hoogspanningsverbindingen die door woongebieden lopen [15]. De minister vermeldde daarbij uitdrukkelijk dat de regeling niet werd getroffen omdat de minister ook maar enig gevaar zag in de hoogspanningsleidingen.

De volgende minister van Economische Zaken, Kamp, werkte dit in 2013 uit tot een voorstel om de circa 400 woningen direct onder hoogspanningslijnen (dus met een magnetisch veld van 0,4 microtesla of meer) op te kopen in 5 jaar en te slopen en om lijnen te verkabelen [16].

Natuurlijk vermeldde de minister in zijn voorstel nogmaals dat er in Nederland nergens een onveilige situatie is, maar dat het kabinet tegemoet komt aan de maatschappelijke wens om bewoners niet meer pal onder hoogspanningsverbindingen te laten wonen. De kosten werden geraamd op maximaal € 580 mln.: € 140 mln. voor uitkoop en € 440 mln. voor verkabeling.

De kosten voor verkabeling zou TenneT na een wetswijziging kunnen doorberekenen in de transporttarieven voor stroom.Later is dit omgezet in 25% betaling door de gemeenten en 75% door TenneT [17]. En ten gevolge van de motie van Dik-Faber van de CU die benadrukte dat het belangrijk is om een aanvang te maken met de verkabeling vanwege het verhoogde risico op leukemie bij kinderen [18], werd de bijdrage in de kosten voor verkabeling of verplaatsing gesteld op 20% voor gemeenten met meer dan 30.000 inwoners en op 15% voor gemeenten met maximaal 30.000 inwoners) [19]. Overigens zijn gemeenten niet verplicht dit te doen. Het verkabelen (onder de grond brengen) van hoogspanningslijnen kost gemiddeld per kilometer trace 3.520.000 euro.

Ondergronds

Inmiddels worden nieuwe 110 kV- en 150 kV-verbindingen tegenwoordig bij voorkeur ondergronds gelegd, ondanks hogere kosten en minder flexibel netgedrag dat dit met zich meebrengt. Hier heeft de maatschappelijke wil ten aanzien van leeg landschapsbehoud, het versmallen van magneetveldzones en het voorkomen van ingewikkelde vergunningsprocedures het gewonnen van de kostenbesparing en gemak [20].

Bij vervanging van bestaande 50-, 70-, 110- en 150 kV-verbindingen gaan zij ondergronds. Deze verbindingen dateren uit de jaren ’50 tot ’80 en kunnen nog tientallen jaren meegaan. Hogere netspanningen dan 150 kVolt zijn vanwege betrouwbaarheid en reparatieproblemen niet ondergronds te leggen [20].

Voor huizen direct onder de hoogspanningslijnen is de uitkoopregeling ingegaan per 1 januari 2017 en geldt tot 1 januari 2022 [20].Ongeveer 385 woningen in 82 gemeenten komen voor de regeling in aanmerking [21]. In 2017 zijn er volgens het ministerie van Economische Zaken en Klimaat 63 woningen gekocht, waarmee een bedrag van € 24 miljoen gemoeid was. Eigenaren die geen gebruik maken van deze vrijwillige regeling, kiezen er daarmee zelf voor om ook in de toekomst onder een hoogspanningsverbinding te wonen, hetgeen zonder meer kan, omdat nergens sprake is van een onveilige situatie [21].

De ironie is dat vervolgens sommigen van de bewoners helemaal niet blij zijn met deze regeling en liever hadden gehad dat de regeling er niet was geweest [23]: hun woningen zijn minder waard geworden en er is toch veel onzekerheid bij mensen aangewakkerd.

De Gezondheidsraad en omgevingsfactoren

Inmiddels deed de Gezondheidsraad samen met de Belgische Hoge Gezondheidsraad in 2012 opnieuw onderzoek naar de samenhang tussen omgeving en het ontstaan van leukemie bij kinderen [24]. Alleen in het geval van ioniserende straling – die niet te vinden is in de EMV rond de hoogspanningslijnen – kan een verband met kinderleukemie beoordeeld worden als ‘aangetoond’.

Een verband tussen kinderleukemie en blootstelling aan benzeen is beoordeeld als ‘waarschijnlijk’. Een verband met roken door de ouders en met blootstelling aan bestrijdingsmiddelen en bepaalde andere chemische stoffen, zoals PCB’s, is beoordeeld als ‘mogelijk tot waarschijnlijk’. Voor alle andere bestudeerde omgevingsfactoren is het bestaan van een verband beoordeeld als ‘mogelijk’ (bijvoorbeeld voor elektromagnetische velden (EMV) in de buurt van hoogspanningslijnen, en nieuwbouwwijken), ‘onzeker’ (bijvoorbeeld voor infecties) of ‘onbekend’ (voor onder meer veel chemische stoffen). Opnieuw is er dus geen bewijs voor negatieve invloed van hoogspanningslijnen op de gezondheid.

En nieuwe acties

Het begon goed. De toenmalige staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, Mansveld vroeg in haar brief van 19 maart 2014 opnieuw om advies aan de Gezondheidsraad [25]: “In 2000 heeft u advies uitgebracht dat een belangrijke basis vormt voor het voorzorgsbeleid dat geformuleerd is in relatie tot bovengrondse hoogspanningslijnen. Recent zijn er enkele onderzoeken gepubliceerd, waarin geen verband is gevonden tussen wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen en een verhoogd risico op kinderleukemie. De resultaten van deze onderzoeken komen dus niet overeen met de onderzoeken die destijds in uw advies zijn beschouwd. Mede in het licht van uw aanbeveling in dat advies om de wetenschappelijke ontwikkelingen te blijven volgen heb ik behoefte aan een actualisatie van uw eerdere advies uit 2000. Dit biedt mij de mogelijkheid om de afweging te maken of er aanleiding is het huidige voorzorgsbeleid te heroverwegen.” Duidelijk een lofwaardige poging om een einde aan de geldverspilling te maken.

Vreemd zal zij opgekeken hebben van het advies van de Gezondheidsraad dat op 19 maart 2018 uitkwam [26]. Hoewel in het rapport vermeld staat dat de uitkomsten van dit nieuwe onderzoek consistent zijn met eerdere bevindingen en hoewel volgens het rapport niet uit te sluiten is dat andere, tot nog toe onbekende factoren of het toeval een rol spelen, adviseert zij de staatssecretaris desalniettemin het voorzorgsbeleid uit te breiden (!) naar ondergrondse elektriciteitskabels en andere bronnen van langdurige blootstelling aan magnetische velden uit het elektriciteitsnetwerk zoals transformatorhuisjes, omdat magnetische velden niet tegengehouden worden door de bodem of door bouwmaterialen.

Het rapport citeert onderzoek waarin gekeken werd naar de relatie tussen de kans op leukemie en de woonafstand tot de bovengrondse hoogspanningslijnen. De conclusie luidde dat alleen wonen op een afstand van 50 tot 100 meter een licht verhoogde kans zou geven en een afstand van minder dan 50 meter of meer dan 100 niet! Dit is biologisch onverklaarbaar en hier zou kennis vanuit de radiobiologie – conform de eerder geciteerde cruciale tekst van het Kennisplatform – de doorslag moeten geven.

De a priori kennis luidt dat de energieniveaus van de EMV’s waarmee wij hier te maken hebben zijn ten enenmale te zwak zijn om chemische verbindingen te verbreken c.q. DNA-structuren te kunnen beschadigen. Dat laatste is een conditio sine qua non om kanker te verwekken.

Daarmee stelt de Gezondheidsraad nu expliciet dat vanuit het perspectief van mogelijke gezondheidsschade het verkabelen van hoogspanningslijnen geen zin heeft. Tegelijkertijd zou het spilzieke voorzorgsbeleid nog moeten worden uitgebreid: ondergrondse leidingen en transformatorhuisjes moeten op afstand blijven of komen van plaatsen waar kinderen veel tijd doorbrengen.

Niet bemoedigend

De reactie van de huidige staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, Van Veldhoven-van der Meer is niet bemoedigend [27]. In haar brief schrijft ze mede namens de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en de minister van Economische Zaken en Klimaat dat er volgend jaar nog deeladviezen gaan volgen van de Gezondheidsraad over de relatie met leukemie en andere vormen van kanker bij volwassenen en een deeladvies over de ziekte van Alzheimer en andere neurodegeneratieve aandoeningen.

Zo wordt de onrust en de onzekerheid onder de bevolking alweer geprolongeerd. Ook wordt opnieuw een reactie op het rapport van de Gezondheidsraad aan het Kennisplatform EMV gevraagd. En natuurlijk gaat het beleid voor bovengrondse lijnen geëvalueerd worden. De enig juiste conclusie: stoppen met het geld over de balk gooien, met onzinnige maatregelen en met steeds maar weer nieuwe onderzoeken zonder nieuwe feiten, die zal waarschijnlijk niet getrokken worden.

Ook kondigt de staatssecretaris in haar brief een verkenning aan over welke maatregelen verder denkbaar zijn. Zij gaat daarbij kijken naar het beleid van andere Europese landen. Hopelijk kijkt ze niet alleen naar de opsomming in het rapport van de RIVM van afgelopen februari waaruit blijkt hoe de Europese landen zich hebben laten gek maken [28].

Laat ze daarentegen vooral niet vergeten te kijken naar de Europese norm voor bescherming van de bevolking: 100 microTesla [29] een waarde die nergens in Nederland voor het publiek toegankelijke plaatsen wordt overschreden, ook niet in de buurt van hoogspanningslijnen. En een waarde is die 250 keer hoger (!) is dan die in het voorzorgsbeleid gehanteerd wordt.

Aan het einde van dit jaar zal de verkenning gepubliceerd worden. Hopelijk laat de staatssecretaris zich niet verleiden tot het verder uitbreiden van maatregelen binnen het voorzorgsbeginsel en laat zij rationele argumenten prevaleren. De voortekenen zijn echter niet gunstig.

Literatuur:

1. Van Wees, Bonneux en Helsloot, Over hoogspanningslijnen, kinderleukemie en kwakzalvers in epidemiologie en politiek, NTtdK, juni 2013: 1- 8.
2. Wertheimer N, Leeper E. Electrical wiring configurations and childhood cancer. Am J Epidemiol 1979; 109(3): 273-84.
3. WIKIPEDIA, Aardmagnetisch veld.
4. Gezondheidsraad. Commissie ELF elektromagnetische velden. Blootstelling aan elektromagnetische velden (0 Hz – 10 MHz). Den Haag: Gezondheidsraad, 2000; publicatie nr 2000/6.
5. Elektromagnetische velden: Jaarbericht 2001. Den Haag: Gezondheidsraad, 2001; publicatie nr 2001/14.
6. Kelfkens G, Pennders RMJ en Pruppers MJM. Woningen bij bovengrondse hoogspanningslijnen in Nederland. Bilthoven, RIVM 2002. rapport 610150001 (deel 3 van het KEMA/RIVM-onderzoek).
7. MJM Pruppers Laboratorium voor Stralingsonderzoek, Blootstelling aan extreem laag frequente elektromagnetische velden van hoogspanningslijnen’ – Herberekening naar aanleiding van het KEMA/RIVMonderzoek naar de kosten en baten van maatregelen ter beperking van magnetische velden bij hoogspanningslijnen, Bilthoven, RIVM 3 maart 2003, RIVM-briefrapport 032/2003
8. Pedersen C, Raaschou-Nielsen O, Rod N H, Frei P, Poulsen A H, Johansen C and Schütz J, Distance from residence to power line and risk of childhood leukemia: a population-based case–control study in Denmark. Cancer Causes Control: DOI 10.1007/s10552-013-0319-5 (7 November 2013)
9. Staatssecretaris van VROM, Advies met betrekking tot hoogspanningslijnen, Den Haag Ministerie van VROM 2005, SAS/2005183118
10. Kennisplatform EMV, Over hoogspanningslijnen
11. Kennisplatform EMV, Memo “Nederlandse huisartsen, bedrijfsartsen en arbeidshygiënisten onvoldoende geïnformeerd over elektrogevoeligheid”, 15-2-2017.
12. Kennisplatform EMV, Memo “Verkennend onderzoek naar bomen en WIFI zendsignalen”, 18-11-2010.
13. Stichting Kennisplatform Elektromagnetische Straling.
14. Stichting EHS, https://stichtingehs.nl/wie-zijn-wij.
15. Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, PKB Randstad 380 kV verbinding Haarlemmermeer Oost, Tweede Kamer, vergaderjaar 2010–2011, 31 574, nr. 18.
16. Minister van Economische Zaken, Wonen in de buurt van hoogspanningsverbindingen, Den Haag, Ministerie van Economische Zaken, Tweede Kamer, vergaderjaar 2012-2013, 31 574, nrs. 29
17. Minister van Economische Zaken, Brief aan de Tweede Kamer, Tweede Kamer, vergaderjaar 2013–2014, 31 574, nr. 36
18. Motie van het Lid Dik-Faber, Tweede Kamer, vergaderjaar 2017-2018, 34 627, nr. 30
19. Ministerie van Economische Zaken, Ontwerpbesluit verplaatsen en verkabelen hoogspanningsverbindingen, Tweede Kamer, vergaderjaar 2017-2018, 34 627, nr. 45
20. Hoogspanningsnet, Kan niet alles ondergronds?
21. Regeling van de Minister van Economische Zaken van 8 december 2016, nr. WJZ/16188568, houdende regels over het verstrekken van een specifieke uitkering aan gemeenten voor aankoop van woningen onder een hoogspanningsverbinding (Regeling specifieke uitkering aankoop woningen onder een hoogspanningsverbinding), Staatscourant 15 december 2016, nr. 68302
22. Kom ik in aanmerking voor de uitkoopregeling voor mijn woning onder een hoogspanningslijn? 
23. NOS, Mensen die onder hoogspanning wonen, willen er lang niet altijd weg.
24. Gezondheidsraad, Childhood leukaemia and environmental factors. Den Haag, Gezondheidsraad 2012; publication no. 2012/33.
25. Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, Adviesaanvraag lange termijn gezondheidseffecten bij de blootstelling aan de ELF magnetische velden, Den Haag, Ministerie van I&M 19 maart 2014, Kenmerk IENM/BSK-2014/62976
26. Gezondheidsraad, Hoogspanningslijnen en gezondheid deel I: kanker bij kinderen, Den Haag, Gezondheidsraad, 18 april 2018, publicatienummer 2018/08
27. Staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat, Brief aan de Tweede Kamer, Tweede Kamer, vergaderjaar 2017-2018, 31 574, nr. 39
28. RIVM, Comparison of international policies on electromagnetic fields (2018), Bilthoven, RIVM, 19 februari 2018.
29. Raad van de Europese Unie, AANBEVELING VAN DE RAAD van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz — 300 GHz, EU aanbeveling 1999/519/EG