Verslag European Sceptics Congress 2019

Vitamine B12 als verdienmodel in de zorg, de tactieken van anti-vaxxers, oplichters in de kunstwereld en onnodige angst voor kernernergie: zomaar een greep uit het gevarieerde programma van het European Sceptics Congress 2019. Dit congres, georganiseerd door Skepp in samenwerking met de Vereniging tegen de Kwakzalverij en Stichting Skepsis, vond van 29 september tot en met 1 oktober plaats in Gent.

Vanuit alle streken in Europa waren Ongelovige Thomassen (m/v) afgereisd naar de stad van de Stroppendragers, zoals de bijnaam van Gentenaren luidt. Het programma begon al op donderdag 26 september. Comité Para, de Franstalige vereniging voor skeptici in België, hield een ‘Skeptics in the Pub’-middag in Brussel. Te gast was de uitgesproken universitair docent David Zaruk, die zichzelf ‘The Risk Monger’ noemt. Deze expert op het gebied van Europese regelgeving en risicoperceptie vindt dat de maatschappij de rede heeft achtergelaten en zich nu vanuit emotie vastbijt in een zoektocht naar zekerheid en veiligheid, en daarmee en passant de wetenschap en de technologie gijzelt.

Ferme uitspraken schuwt hij niet: zo beschuldigt hij het International Agency for Research on Cancer van de wereldgezondheidsorganisatie WHO op zijn blog van grootschalige corruptie. Met deze pittige opgang naar het driedaagse programma was de toon gezet: stevige stellingnames en dito kritiek werden niet geschuwd, uiteraard met de wetenschap als leidraad.

Georganiseerd scepticisme

Op vrijdagochtend werden de Europese banden aangehaald in een programma dat terugblikte op wat je georganiseerd scepticisme zou kunnen noemen – het was de dertigste keer dat het European Sceptics Congress plaatsvond. Allereerst werd het overlijden van Wim Betz gememoreerd, stichter van Skepp en professor-emeritus huisartsgeneeskunde aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij gold als een kritische stem tegenover alternatieve geneeswijzen.

Na een voordracht van Michel Naud, bestuurslid en oud-voorzitter van de Association française pour l’information scientifique (AFIS), over het herstellen van de wetenschappelijke integriteit in beleidsontwikkeling, was de eerste Nederlander aan de beurt. Jan Willem Nienhuys, secretaris van Stichting Skepsis en redacteur van Skepter, vertelde het verhaal over de Franse psycholoog en statisticus Michel Gauquelin (1928-1991) die het slachtoffer werd van zijn eigen illusie, iets wat ons allemaal kan overkomen, aldus Nienhuys.

Gauquelin zocht naar bewijzen voor de geldigheid van bepaalde beginselen van de astrologie. Vooral het verband tussen de stand van de planeten en bepaalde beroepen had zijn interesse. Beroemd werd het zogenoemde Marseffect: een correlatie tussen atletische uitmuntendheid en de positie van de planeet Mars op het tijdstip van iemands geboorte. Hoewel de berekeningen die hij deed na een levendige polemiek in de wetenschappelijke gemeenschap afgeserveerd werden, bleef Gauquelin bij zijn standpunten. Toch werd steeds duidelijker dat Gauquelin blind was voor zijn fouten en dat zijn bevindingen vooral berustten op bias. De casus laat zien dat je de moed moet hebben om naar anderen te luisteren, besloot Nienhuys.

Medische misleiding

Het middagprogramma had ‘de voortdurende worsteling met kwakzalverij’ als thema, met medische misleiding als Leitmotiv. De Vereniging tegen de Kwakzalverij, opgericht in 1880, werd genoemd als voorvechter in deze strijd. De hype rond vitamine B12 – en vermeende tekorten daaraan – heeft geleid tot de oprichting van speciale Vitamine B12-klinieken. Een presentatie over dit onderwerp lag in handen van de Nederlandse radiotherapeut Lukas Stalpers van de Universiteit van Amsterdam. Artsen die in deze klinieken opereren, medicaliseren en pathologiseren gezonde patiënten, betoogde hij, en maken bovendien misbruik van receptgeneesmiddelen en medische technologie.

Natuurlijk: een vitamine B12-tekort bestaat wel degelijk. Het kan ontstaan na bariatrische chirurgie, door ondervoeding of alcoholisme en als gevolg van bepaalde ziekten. Maar er vindt op grote schaal overdiagnostiek en overbehandeling plaats, waarbij mensen zonder harde diagnose dure vitamine B12-injecties krijgen. En dat terwijl de wetenschappelijke literatuur laat zien dat deze kostbare middelen zelfs bij een écht vitamine B12-tekort niet beter werken dan orale middelen.

De Roemeense spreker Ovidiu Covaciu stelde een actueel onderwerp aan de orde: vaccineren. Covaciu is beheerder van een Facebookpagina over vaccineren en producer van de podcast Skeptici in Roemenië. Hij beschreef de strategieën die antivaxxers gebruiken om desinformatie te gebruiken en bekritiseerde het standaard advies aan deskundigen om zich niet in het publieke debat te begeven.

Experts moeten juist wél meepraten, betoogde hij, want 50 procent van de ouders met kinderen onder de vijf jaar ziet vooral negatieve berichten over vaccineren op social media. Deskundigen moeten daarom uit hun ivoren toren komen. Ook meldde Covaciu dat landen die vaccinaties verplicht stellen succesvoller zijn in het handhaven van de vaccinatiegraad.

Strijd tegen kwakzalverij

Nog een ziekte die misbruikt wordt door kwakzalvers: ‘chronische Lyme’. Dirk Vogelaers, hoogleraar en diensthoofd van de afdeling interne geneeskunde aan het Ghent University Hospital, legde uit dat een profylactische behandeling met antibiotica vooral zinvol is als de teek langer dan 36 uur aangehecht is geweest. In het algemeen is de kans op de ziekte van Lyme na een tekenbeet twee tot drie procent.

Efficiënte overdracht van Borrelia burgdorferi lijkt 36 tot 48 uur nodig te hebben, zo laat retrospectief onderzoek zien. De behandeling moet dan binnen 72 uur na het verwijderen van de teek starten.

Kwakzalvers gebruiken vaak de term ‘chronische Lyme’ of ‘post-Lyme’ om patiënten met uiteenlopende klachten te diagnosticeren. In de wetenschappelijke literatuur is er nooit enig bewijs gepubliceerd voor het bestaan van zo’n chronisch ziekte. Sterker: studies laten zien dat er geen actieve infectie aangetoond kan worden bij patiënten met subjectieve symptomen langer dan zes maanden na de behandeling met antibiotica. En: de symptomen – zoals vermoeidheid, spierpijn, gewrichtspijn, geheugenverlies, hoofdpijn – blijken bovendien ook vaak voor te komen bij mensen in de algehele populatie. Langdurig of herhaaldelijk behandelen met antibiotica heeft dan ook geen enkel effect, zo blijkt uit onderzoek (waaronder de PLEASE studie).

Het medische middagprogramma werd afgesloten door Edzard Ernst, gepensioneerd hoogleraar Complementaire geneeskunde aan de Peninsula School of Medicine en de University of Exeter in Engeland. Zijn centrale vraag: zijn we de strijd tegen kwakzalverij aan het winnen?

Ernst gaf een paar voorbeelden die op het tegendeel wezen: de aankondiging van een nieuwe leerstoel Translationale Komplementärmedizin aan de universiteit van Basel (juli 2019), de benoeming van Prins Charles als de beschermheer van de UK Faculty of Homeopathy en de bekendmaking van de WHO dat de nieuwe International Classification of Diseases (ICD) diagnoses zou bevatten uit de traditionele Chinese geneeskunde (oktober 2018).

Maar er is ook winst geboekt, vertelde Ernst. Zo worden homeopathische middelen vanaf 2020 in Frankrijk niet meer vergoed. En in juni 2019 kondigde het Spaanse ministerie van volksgezondheid aan dat het de Europese wet wil veranderen die homeopathie als geneeskunde betitelt. Ook kondigde Facebook aan de strijd aan te binden met kwakzalverij. De conclusie van Ernst: de strijd tegen kwakzalverij is nu nog niet te winnen.

Hij adviseert verenigingen die kwakzalverij bestrijden over te gaan op een andere communicatiestrategie. Zij zouden niet moeten uitdragen dat ze tégen alternatieve geneeswijzen zijn, maar vóór vooruitgang in de geneeskunde. Niet iedereen in de zaal deelde die mening.

Paranormale verschijnselen

De zaterdagochtend stond in het teken van anomalistische psychologie, oftewel de studie naar gedrag en ervaringen die ‘paranormaal’ worden genoemd maar die ervan uitgaat dat er andere verklaringen zijn.

Christine Mohr, hoogleraar cognitieve psychologie aan de University of Lausanne in Zwitserland, vertelde hoe geloof in het paranormale ertoe kan leiden dat mensen goocheltrucs als paranormale verschijnselen gaan interpreteren. Daar zijn diverse studies naar verricht. Proefpersonen die al in paranormale verschijnselen geloofden, raakten er tijdens goochelvoorstellingen eerder van overtuigd dat er iets paranormaals aan de hand was. Ook bleken ze zich minder details te herinneren dan de sceptici. Vooral details die aanwijzingen voor bedrog vormden, ontgingen hen.

De Belgische neuropsycholoog Vanessa Charland onderzocht bijna-doodervaringen. Ze beschreef welke ervaringen het meest voorkomen (een vredig gevoel, buiten het eigen lichaam treden, een helder licht, een veranderde perceptie van tijd en een gevoel niet op aarde te zijn). Ook blijkt de inhoud van de ervaringen afhankelijk te zijn van de plek waar laesies in het brein te zien zijn. Zo blijken mensen met het Locked-In Syndroom, met laesies aan de hersenstam minder positieve emoties te ervaren tijdens bijna-doodervaringen dan mensen met laesies in de cortex. Ook vergeleek ze de ervaringen met die van mensen die drugs gebruiken. Vooral de ervaringen van recreatieve gebruikers van ketamine lijken op de ervaringen van mensen met bijna-doodervaringen.

Het ochtendprogramma van deze dag werd afgesloten met een humoristische lezing van de gepensioneerde klinisch en forensisch psycholoog Michael Heap uit het Engelse stadje Sheffield, die tevens voorzitter is van de Association for Sceptic Inquiry. Hij liet zien op welke wijze hij schoolklassen leerde kritisch te kijken naar onwaarschijnlijke fenomenen.

Doordesemd van desinformatie

De middag stond in het teken van ‘groen scepticisme en ecomodernisme’. Nee, scepsis over klimaatverandering was er niet. Wel waren er pleidooien voor kernenergie als schone energiebron. Ook de voordelen van genetic engineering kwamen aan bod, met sprekers als de Finse bioloog Lida Ruishalme, de Nederlandse IT’er Mathijs Beckers, de Amerikaanse journalist en schrijver Kavin Senapath en de Franse ingenieur en landbouwkundige André Fougeroux. Ruishalme en Beckers lieten zien waarom de angst voor kernernergie volgens hen onterecht is – het gevaar van straling zou worden overschat – en dat andere beschikbare groene energiebronnen onvoldoende zijn om aan de stijgende vraag naar energie tegemoet te komen.

Senpath en Fougeroux beschreven vooral de angst die het grote publiek heeft voor genetische modificatie en de veiligheid van voedsel in het algemeen. Er is veel fake news en angstaanjagende spookverhalen over voeding vertroebelen een rationeel debat, stelden de sprekers.

Ze beschreven hoe de moderne landbouw, die doordesemd is van desinformatie en fear merchants, zich verder kan ontwikkelen met behulp van wetenschappelijke kennis. Want, zo stelt Fougeroux: er is geen landbouw- of voedingscrisis, alleen een crisis veroorzaakt door onwetendheid.

Oplichterstactieken

Het laatste deel van het congres, op zondagochtend, draaide vooral om oplichters en hun tactieken. Sophie van der Zee, universitair hoofddocent aan de Erasmus School of Economics in Rotterdam, nam het publiek mee in de wereld van black hat hacking en internetoplichting, oftewel cybercriminaliteit. Zij doet onderzoek naar de eigenschappen en tactieken die internetfraudeurs gebruiken om mensen in hun verhaal te laten tuinen. Overigens werd Van der Zee zelf ook slachtoffer van internetfraude: op internet ontdekte ze dat haar huis te huur werd aangeboden door oplichters. Het kan dus iedereen overkomen, wilde ze maar zeggen.

Oplichterij in de kunstwereld is van alle tijden, zo liet de Vlaamse filosoof Johan Braeckman aansluitend zien. Hij beschreef een aantal beruchte oplichters, zoals Michael Landis, Han van Meegeren en Wolfgang Beltracchi die zelfs de grootste kunstexperts voor de gek wisten te houden. Een succesvolle vervalser maakt slim gebruik van kennis uit de psychologie, vertelde Braeckman. Allerlei mechanismen die optreden bij de potentiële koper werken in het voordeel van de oplichter: bepaalde verwachtingen, confirmation bias, tunnelvisie, wishful thinking, de lokroep van de roem, gebrek aan aandacht en hebberigheid, om er maar een paar te noemen.

Inge Jeandarme, hoofdarts van het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) aan de Universiteit van Antwerpen in Leuven, sloot het congres af met haar presentatie over het behandelen van psychopaten. De vernieuwde checklist die gebruikt wordt voor de diagnose, de PCL-R, is van groot belang, stelde ze, want psychopathologie is de grootste risicofactor voor het ontwikkelen van crimineel gedrag. De hersenen van psychopaten werken anders dan die van anderen, vertelde ze. Zo kan een psychopaat moeilijker angst bij anderen herkennen en de amygdala, die bijna 20 procent kleiner is bij psychopaten, is onderactief.

De behandeling is moeilijk, omdat veel psychopaten manipulatief gedrag vertonen, maar niet onmogelijk. Wel blijven er altijd patiënten die agressief blijven en daarom extra behandeling nodig hebben. Natuurlijk kwamen er ook een aantal bekende psychopaten voorbij, onder wie Ted Bundy, Charles Manson en Marc Dutroux.

Het volgende European Sceptics Congress zal plaatsvinden in 2021. Locatie en details zullen nog volgen op www.esco.org

Aliëtte Jonkers is medisch (wetenschaps)journaliste en schrijft voor onder meer de Volkskrant, Follow the Money, Skepter, Nursing, Arts & Auto, Tijdschrift voor Diergeneeskunde, Plus Magazine en Radar+.