Jaarrede 2020: Al is de waarheid nog zo snel…

Het symposium van de Vereniging tegen de Kwakzalverij ging 3 oktober jl. over de rol van sociale media in het verspreiden van gezondheidsinformatie onder de wereldbevolking. De ontwikkelingen bij Facebook, Google en Twitter gaan zo snel, dat het nauwelijks meer bij te houden is. Mijn dochters doen ook nog aan Instagram, Snapchat en nog een paar van dat soort bedrijven. Eigenlijk voor mijn generatie bijna niet meer te volgen.

Hol van de leeuw

Vorig jaar nam ik vier maanden vrij om een sabbatical te houden, en een van de plekken waar ik beslist eens heen wilde was Silicon Valley, ten zuiden van San Francisco. Ik zat in een Airbnb in Mountain View, vlak bij het onbenaderbare hoofdkantoor van Apple in Cupertino, zwierf rond over de uitgestrekte campus van Google en keek van een afstandje naar het hoofdkantoor van Facebook. Een compleet futiele expeditie, er is daar niks te zien, alles speelt zich af in de virtuele wereld en daarvan zie je uiteraard helemaal niks. Gelukkig was ik op doorreis naar oude vrienden en kon dit eigenaarde stukje van onze planeet weer snel achter me laten, misschien hoopte ik er iets menselijkers aan te treffen maar ik vond niks.

Vooropgesteld: de wereld is met deze virtuele contactmogelijkheden echt een heel stuk kleiner geworden, en de contacten over de gehele aardbol zijn werkelijk adembenemend eenvoudig geworden, als je dat vergelijkt met bijvoorbeeld de poste restante brieven waarmee ik als jonge reiziger moest werken. Of een collect call als er problemen waren. Ik denk dat social media in de kern van de zaak een heel goede ontwikkeling hadden kunnen zijn, die het contact en het begrip tussen mensen hadden kunnen stimuleren. Helaas, het lijkt inmiddels wel of de duivel met sociale media speelt. Mijn gevoelens over sociale media zijn dan ook verre van positief…

Nieuwe klasse deskundologen

Met de razendsnelle opkomst van de sociale media is er een heel nieuwe klasse van deskundologen ontstaan: de op een of andere manier bekende, niet onintelligente, maar ondeskundige leek die met veel aplomb zijn of haar stem laat horen.

Mooi voorbeeld was in 2016 Happinez-columniste Pauline Bijster die op internet hapsnap een paar anti-vaccinatie-artikelen had gelezen en daaruit een artikel destilleerde voor haar blad over de vermeende gevaren van vaccinaties, dat massaal gedeeld werd door verontruste moeders. Het hele artikel sloeg werkelijk nergens op, maar de bezorgde lezeressen begrepen het verschil tussen deskundigheid en het hebben van een mening niet meer.

Daarmee werden ze extra gevoelig voor de valkuil van het anekdotisch bewijs. U kunt de lijst aanvullen met hordes deskundologen die allemaal gebrek aan kennis paren aan een zeer grote zelfverzekerdheid over allerlei medische onderwerpen. Lange Frans, Willem Engel, Maurice de Hond en ga zo maar door.

De WHO en anderen noemen het een ‘infodemic’ een samentrekking van information en pandemic. Uit een zeer recente analyse door wetenschappers van de Cornell University van 38 miljoen artikelen, die in de media verschenen over de pandemie, bleken er meer dan één miljoen daarvan desinformatie te bevatten. Na verder wetenschappelijk speurwerk naar de verspreider er van, bleek Donald Trump de grootste veroorzaker. Het onderwerp ‘wonderbaarlijke genezing’ oftewel ‘miracle cure’ stond op de eerste plaats als verreweg de meest voorkomende zoekterm.

Op de tweede plaats stond de onzinnige complotgedachte over hoe de actuele pandemie deel uit maakt van een geheime samenzwering die een nieuwe wereldorde moet creëren, ook wel bekend als Deep State. De rol van traditionele media in het verspreiden van deze desinformatie werd in die analyse belicht en er is vooral veel kritiek op het opvoeren van compleet ondeskundigen in allerlei tv-programma’s waar het beter zou zijn om echte deskundigen aan het woord te laten.

Influencers

Met de ophef die onlangs door ons land waarde over het effect dat zogenaamde influencers op sociale media hebben op gezondheidsgedrag, staat de rol van deze sociale media weer helemaal in het brandpunt van de belangstelling, dus de timing van het symposium/webinar 2020 van onze vereniging is buitengewoon gelukkig. Die belangstelling is niet verwonderlijk, want er spelen zeer grote belangen. Influencers zijn min of meer bekende personen, over het algemeen zonder veel ter zake kundige scholing, die door honderdduizenden vooral jongere mensen worden ‘gevolgd’, dat wil zeggen dat elke badpakfoto, eettip en gedachte gevoerd wordt aan de naïeve volgelingen.

Deze influencers dienen als uithangbord voor allerlei commerciële partijen, en in die branche gaan enorme bedragen om. Influencers sturen met hun suggesties hun grotendeels jonge en naïeve volgers deze complotbubbel (de ‘fabeltjesfuik’) in; filmpjes en instagramberichten zijn een wezenlijk onderdeel van hun verdienmodel. Ons nationale icoon Doutzen Kroes is daarbij een lichtend voorbeeld van hoe het niet moet: vage verdachtmakingen na een uurtje of twee op internet rondneuzen brachten haar 6,5 miljoen volgers aan het twijfelen. #Ikdoenietmeermee van een clubje influencers van B-garnituur beoogde hetzelfde.

If you’re not paying for the product you are the product

In dit adagium ligt de kern van de razendsnelle ontwikkelingen op het gebied van de inzet en het gebruik van sociale media. Het verdienmodel ligt niet bij de gebruiker (U, ik, onze kinderen) maar bij de adverteerders die hun bereik zo veel mogelijk bij de juiste doelgroep willen krijgen.

Om te identificeren wie de juiste doelgroep is, vindt een enorme data-analyse achter de schermen plaats met werkelijk al de gegevens die wij als gebruikers gratis achterlaten door elke klik op elk artikel op sociale media. Met AI (kunstmatige intelligentie) berekent een algoritme waar onze interesses liggen en voor welk soort informatie we het meest gevoelig zijn. In de Netflix-documentaire The Social Dilemma werd goed duidelijk gemaakt hoe de achterliggende algoritmes op sociale media tot steeds verdergaande polarisatie kunnen leiden.

Helaas zit er dus een zeer duistere kant aan die zaak, zo heeft het bedrijf Cambridge Analytics deze algoritmen gebruikt om de dataprofielen van grote aantallen facebook-gebruikers te analyseren en de twijfelaars te bombarderen met een onophoudelijke stroom informatie die hen deed geloven dat de keus voor een bepaalde kandidaat (Trump) of politieke optie (Brexit) onvermijdelijk zou zijn.

Hetzelfde zien we nu gebeuren met complotdenkers en corona-ontkenners. Doordat ‘zoekenden’ op sociale media rondkijken naar informatie die de wetenschappelijke informatie weerspreekt, bijvoorbeeld omdat ze gefrustreerd zijn bv door werkeloosheid, of omdat op hun tijdlijn een bericht van iemand is verschenen met complotgedachten, detecteren algoritmes dat de gebruiker dit soort informatie klaarblijkelijk wenst, en daarop bieden Google, Facebook, Twitter en Youtube et cetera telkens als suggestie meer nieuwsberichten of filmpjes aan die de informatiebehoefte van de gebruiker niet alleen bevredigen maar vaak ook een steeds radicalere bubbel binnenloodsen door steeds meer en heftiger informatie op de betreffende social-media-gebruiker af te vuren. Onlangs gaf Arjen Lubach in zijn tv-programma dit de mooie naam ‘fabeltjesfuik’.

Om die reden kom je tegenwoordig op LinkedIn en Twitter en dergelijke sociale media steeds meer geradicaliseerde lieden tegen, die wel gehersenspoeld lijken en dit ook telkens dezelfde verontrustende kretologie gebruiken. “Ik stel alleen maar vragen,” is een bekende, of “connecting the dots” of ”wordt eens wakker”.

Om met een kernpunt uit de The Social Dilemma te eindigen: als er geen overeenstemming meer is over wat eigenlijk waar is en niet waar, zijn de problemen niet meer te overzien.