Binnen drie maanden holistisch gezondheidscoach (vooropleiding niet nodig)

Onderzoekers van de Harvard T.H. Chan School of Public Health laten zien dat een gezonde leefstijl meer dan tien jaar aan iemands levensverwachting kan toevoegen.1 Mensen met een gezonde leefstijl hebben een aanzienlijk kleinere kans te overlijden door hart- en vaatziekten of kanker. Als je gezond eet, regelmatig sport, weinig alcohol drinkt, niet rookt en zorgt voor een gezond lichaamsgewicht leef je zomaar 12-14 jaar langer dan iemand die dat allemaal niet doet.

Die gezonde manier van leven is bij veel Nederlanders nog ver te zoeken. We zijn te zwaar, eten ongezond, roken en drinken te veel en bewegen te weinig. Het is allemaal na te lezen op de website De Staat van Volksgezondheid en Zorg. ‘Lifestyle medicine’, oftewel de leefstijlgeneeskunde, speelt op deze problematiek in. De leefstijlgeneeskunde richt zich op het veranderen van ongezond gedrag. 2Het probeert mensen meer te laten bewegen, gezonder te laten eten, beter te laten slapen en tabak af te laten zweren. De mensen die binnen dit veld werken passen technieken toe om mensen te motiveren en zetten ze via coaching aan tot het maken van andere keuzen.

Waarom het veranderen van leefstijl zo moeilijk is

Gezond leven is verstandig. Het probleem is echter dat de overstap naar een andere leefstijl voor veel mensen niet eenvoudig is. Waarom lukt het zoveel mensen niet?

In de eerste plaats gaat het meestal om complexe en gestapelde problemen. Neem zoiets als ‘overgewicht’. Overgewicht ontstaat niet alleen door te veel eten en te weinig bewegen. Mariette Boon (LUMC) en Liesbeth van Rossum (Erasmus MC) laten zien dat veel factoren een rol spelen: van slaap tot stress en van erfelijke aanleg tot medicijngebruik, en tal van andere verborgen dikmakers.3 Ook is er zelden sprake van een geïsoleerd probleem omdat er vaak meerdere slechte gewoonten tegelijkertijd spelen.

In de tweede plaats zitten deze ongezond levende mensen vast in gewoontes. Ze zijn gewend om een pakje per dag te roken, halen iedere dag na het werk op het station nog snel even een kroketje en drinken thuis standaard een paar biertjes. Het zijn ingesleten patronen, handelingen waar mensen niet meer bewust over nadenken. Dit gewoontegedrag is hardnekkig.4 Pas na ingrijpende levensgebeurtenissen, denk aan een hartinfarct (waarna mensen gezonder willen eten) of het krijgen van een kind (waarna de jonge ouders willen stoppen met roken) beslissen mensen ‘en nu ga ik het anders doen’.

In de derde plaats kun je mensen niet los zien van hun omgeving. Neem opnieuw overgewicht. Al in 2007 publiceerden Hans Dagevos en Geert Munnich De obesogene samenleving. Hierin wijzen de auteurs op de maatschappelijke en culturele context van overgewicht. Wat iemand eet lijkt op het eerste gezicht een individuele keuze. Het wordt echter ook bepaald door het aanbod in de omgeving. Mensen worden continu verleid met ongezonde producten die goedkoop en makkelijk bereikbaar zijn.

Hulp van buiten: de leefstijlcoach

De complexiteit van de problematiek, het gewoontegedrag en de invloed van de omgeving maken het niet makkelijk om in je eentje te kiezen voor een gezonde leefstijl. Ondersteuning is belangrijk en dan komt de leefstijlcoach in beeld. Daar zijn er nogal wat van. In Nederland en België zijn talloze coaches op het hard rijdende leefstijl-wagentje gesprongen. Talloze coaches houden zich bezig met onze fysieke en geestelijke gezondheid, zoals slaapcoaches, paardencoaches, burn-out coaches, stresscoaches, ademcoaches, stoppen met roken-coaches, afslankcoaches, bewegingscoaches, alcoholcoaches, personal coaches en de coach die klaar staat om alle ongezonde gewoontes aan te pakken: de ‘leefstijlcoach’.

Het aantal ingeschreven lifestylecoaches steeg tussen 2014 en 2019 van zo’n 400 naar ongeveer 1.600. Die trend heeft zich doorgezet. Intermediair vroeg nieuwe cijfers op bij de Kamer van Koophandel en zag dat het aantal leefstijlcoaches, gemeten over de periode 2016-2021, exponentieel stijgt.5

Kritische kanttekeningen

De leefstijlgeneeskunde is lang gezien als Neerlands hoop in bange (corona) dagen, maar daar komt geleidelijk verandering in. Steeds vaker worden er kritische kanttekeningen bij geplaatst.

In de eerste plaats merken critici op dat de complexiteit van de problematiek vaak wordt onderschat. Neem de Vereniging Arts en leefstijl. De vereniging ziet ‘leefstijlgeneeskunde als fundament voor zowel preventie als de behandeling van diverse chronische aandoeningen.’ Arts en leefstijl toont zich daarbij nogal optimistisch. De vereniging wil ‘leefstijl als medicijn’ implementeren in de gezondheidszorg ‘… zodat patiënten een bewuste keuze kunnen maken tussen medicijnen of een gezonde leefstijl’.

Zo simpel is het blijkbaar: je laat patiënten ‘bewust kiezen’ voor een gezond leven. Het punt is echter dat patiënten vaak niets te kiezen hebben (ze zijn bijvoorbeeld rook- of alcoholverslaafd) en dat ze vastzitten in allerlei gewoontes waar ze zich helemaal niet ‘bewust’ van zijn. Pieter van Eijsden, , neurochirurg van het UMCU, waarschuwt in De preventie-hype dat je de zaken niet te makkelijk moet voorstellen: ‘Als je patiënten voorhoudt dat hun problemen gewoon door henzelf oplosbaar zijn, geef je ze een heel grote kans te falen en een nieuwe reden om zichzelf te haten.’6 De huisarts Bart Bruijn sluit zich hierbij aan. Bruijn vindt dat huisartsen zich niet voor het lifestyle-karretje moeten laten spannen. Te vaak wekken de media de suggestie dat gezondheid geen kwestie is van kunnen, maar van willen.7

Leefstijlinterventies blijken vaak alleen maar tijdelijk te helpen. Jaap Seidell en Jutka Halberstadt van de Vrije Universiteit in Amsterdam concluderen dat intensieve en langdurige begeleiding op het gebied van voeding en beweging nodig is en dat daarna terugvalpreventie aantoonbaar nuttig is. Zonder deze randvoorwaarden is de leefstijlgeneeskunde geen reddingsboei, maar een eindje los touw.8

In de tweede plaats is er soms erg veel aandacht voor de patiënt en bitter weinig voor zijn omgeving. Het is een punt dat Lisette Cleyndert en Lester du Perron maken in hun opinie-artikel ‘Leefstijlinterventie vraagt van mensen het onmogelijke’.9 De twee medewerkers van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde wijzen erop dat de overheid de leefstijlziekten, zoals obesitas, niet moet bestrijden met het bevorderen van beweging, dieetadviezen en psychologische begeleiding. Ze zoeken een meer duurzame oplossing, met een hoofdrol voor ‘regulering van de industrie, het anders inrichten van de leefomgeving en onderwijs en voorlichting.’ Niet de patiënt, maar de voedingsmiddelenindustrie zou moeten worden aangepakt.

In de derde plaats is er ook op het onderzoek naar de effectiviteit van leefstijlinterventies vaak nog wel het één en ander aan te merken. In 2019 kraakte Nico Terpstra, toen nog voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, een kritische noot. In zijn jaarrede vroeg hij zich af of we de leefstijlgeneeskunde serieus konden nemen.10 Het is nog maar de vraag of leefstijlinterventies op de lange duur effect hebben en of ze alleen maar voordelen hebben. Zo is het succes van diëten bepaald niet gegarandeerd. Sommige patiënten vallen soms maar heel beperkt af, terwijl een klein deel zelfs aankomt. Na succesvol vermageren treedt meestal weer een terugval op. Verder wijst Terpstra erop dat sommige onderzoeksinstituten evaluatiestudies ondermaats uitvoeren. Zo ontbreekt het bij de evaluatie van ‘Keer Diabetes2 Om’, uitgevoerd door het antroposofische Louis Bolk Instituut, aan controlegroepen en een representatieve populatie.

Na het verschijnen van de evaluatie in 2020 11 kreeg Terpstra bijval van Pim Assendelft, hoogleraar Preventie in de zorg (Radboudumc). Assendelft wijst onder andere op ontbrekende informatie over de bronpopulatie, hoge uitvalpercentages en, net als Terpstra, op het ontbreken van een controlegroep. Zijn conclusie: ‘Keer Diabetes2 Om’ verdient een betere uitkomstmeting.12

De effectiviteit van leefstijlcoaching

Gelukkig zijn er ook onderzoekers die effectstudies wel volgens ‘het boekje’ uitvoeren. In 2019 verscheen Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde van het Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde (NILG).13 De bundel biedt geen systematische review van het beschikbare wetenschappelijke onderzoek, maar laat wel een aantal actuele buitenlandse studies de revue passeren. Er is gekeken naar ‘gold standard’ onderzoek met een looptijd van minimaal twee jaar, minimaal honderd personen in de interventiegroep en een vorm van controlegroep. Nederlands onderzoek dat aan de ‘gouden standaard’ voldoet is er (nog) niet. Niettemin worden de resultaten van ‘Keer Diabetes2 Om’ op basis van de evaluatie van het Louis Bolk Instituut ‘veelbelovend’ genoemd, wat gezien de kanttekeningen van Terpstra en Assendelft opmerkelijk is.

Het NILG-rapport besteedt aandacht aan het effect op Type 2 Diabetes (T2D), hart- en vaatziekten, maag-darm-leverziekten, geestelijke gezondheid, nierziekten en dementie. De auteurs hebben een optimistische boodschap. Zeker wat betreft Type 2 Diabetes is er bewijs dat leefstijlinterventies een meerwaarde hebben. De onderzoekers constateren echter ook dat de overstap naar gezonde leefstijl niet makkelijk is te realiseren. Mensen hebben ‘veel motivatie, kennis en vaardigheden nodig alsmede een sociale en fysieke omgeving die aanzet tot gezond gedrag’ en interventies moeten aansluiten bij uiteenlopende kenmerken van mensen.

In 2019 verscheen ook het rapport Werkzame elementen van gecombineerde leefstijlinterventies van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).14 In het rapport bekijkt het RIVM of de zogenoemde ‘gecombineerde leefstijlinterventie’ iets kan doen aan het overgewicht bij volwassenen. Dat betekent in de praktijk verminderen van de energie-inname, meer bewegen en dat niet alleen een paar maanden, maar voor altijd. Om dat mogelijk te maken zijn verschillende interventies ontwikkeld, waaronder CooL, SLIMMER en de BeweegKuur.

RIVM verzamelde opzichzelfstaande (internationale) onderzoeken. De conclusie: wil begeleiding succes hebben dan zal die regelmatig, intensief en op maat moeten zijn. Er zijn heel wat bijeenkomsten nodig zijn om gewichtsafname bij de deelnemers te realiseren. Amerikaanse richtlijnen gaan uit van intensieve begeleiding en tenminste14 individuele of groepssessies in het eerste halfjaar. Gebeurt dat niet, dan is er ook nauwelijks sprake van gewichtsverlies. Maatwerk is een vereiste: de voedingsadviezen moeten aansluiten bij iemands persoonlijke voedselvoorkeuren, bezigheden, cultuur, gezondheid, dagritme en benodigde energie.

Er zijn in Nederland nogal wat interventies ontwikkeld waarvan onbekend is of ze werken. Om het kaf enigszins van het koren te scheiden proberen deskundigen de kwaliteit, uitvoerbaarheid en effectiviteit van de leefstijlinterventies te achterhalen. Op de website Loketgezondleven.nl van het RIVM is een overzicht te vinden van beoordeelde interventies.15 Er zijn er vele honderden, maar slechts een handvol voldoet aan het criterium ‘Sterke aanwijzingen voor effectiviteit’. Op de gebieden ‘voeding’, ‘overgewicht’ en ‘diabetes’ is geen enkele interventie die aan dit criterium voldoet. In de categorie ‘diabetes’ krijgt ‘Keer Diabetes2

Om’ het label ‘Eerste aanwijzingen voor effectiviteit’. Het RIVM concludeert dat bij dit programma vervolgonderzoek nodig is. Bij de categorieën ‘genotmiddelen’ en ‘verslaving/gokken’ (stoppen met roken) zijn er welgeteld twee interventies met sterke aanwijzingen voor effectiviteit, omdat ze onderzocht zijn met randomised controlled trial’s (RCT’s).

Zorgverzekeraars doen mee

Bij Nederlandse leefstijlinterventies is de effectiviteit zelden overtuigend bewezen. Zorgverzekeraars spelen niettemin op de leefstijl-trend in. Vanuit de basisverzekering wordt leefstijlcoaching in groepsverband vergoed. Dan moet het wel gaan om een erkend programma ‘gecombineerde leefstijlinterventie’ en alleen mensen met een ‘gewicht-gerelateerd gezondheidsrisico’ komen in aanmerking. Mensen die niet in aanmerking komen en toch zo’n programma willen volgen kunnen terecht bij aanvullende verzekeringen. Op de website van Independer is te lezen dat een stuk of 15 verzekeraars aanvullende verzekeringen aanbieden waarmee een leefstijlprogramma tot de mogelijkheden gaat behoren. Je moet dan wel kiezen voor een geregistreerde leefstijlcoach.

Opleidingen tot leefstijl- of gezondheidscoach

De rapporten van NILG en RIVM laten zien dat de begeleiding naar een andere levensstijl intensief moet zijn, langdurig en ‘op maat’. Dat vraagt nogal wat van coaches. Hebben die daarvoor voldoende bagage?

De term ‘coach’ is niet beschermd en iedereen mag zich zo noemen en een ‘opleiding’ hoeft je de kop niet te kosten. Zo zijn er allerlei aanbieders van thuiscursussen die mensen in een paar maanden opleiden tot leef (stijl) coach. Bij de LOI kun je voor € 824 een cursus ‘professioneel life coach’ volgen. De cursus ‘behandelt de kennis, vaardigheden en technieken die een life coach moet bezitten om mensen op een professionele manier te begeleiden.’ Een vooropleiding is niet nodig.

LOI laat het woord ‘gezondheid’ niet vallen. Laudius, een bedrijf dat driehonderd thuisstudies in huis heeft, doet dat wel. Het bedrijf biedt een opleiding tot gezondheidscoach. Je hebt er geen specifieke vooropleiding voor nodig. Bij een gemiddeld studietempo duurt de cursus twaalf maanden, maar sneller kan ook. Na betaling van € 739 kun je direct aan de slag op de ‘hypermoderne’ Online Campus. Je hoeft je niet al te veel zorgen te maken over de vraag of je zult slagen. Bij Laudius kun je thuis een Open-Boek-Examen afleggen. Je mag de lesstof er gewoon bijhouden.

Ook zijn er aanbieders die wel heel erg dicht tegen alternatieve geneeswijzen aan schurken. Zo kun je je bij de Ondernemersschool NHOC laten opleiden tot ‘holistisch gezondheidscoach’. De Ondernemersschool biedt een studietraject waarin stap voor stap wordt uitgelegd ‘hoe je mensen coacht naar een leven met zelfkennis en positieve energie’. Je kunt verschillende modules volgen.

Binnen drie tot zes maanden weet je alles van Neurolinguistisch Programmeren, Healing (waarin je wordt bijgespijkerd over chakra’s, reiki, aura’s en ayurveda), Natuurlijke Geneeswijzen, Aromatherapie, Voetreflexologie of de module waarin je leert hoe mensen het beste uit zichzelf kunnen halen en gelukkig zijn (Life coach). Na betaling van € 529 en een thuisstudie gevolgd door een online theorie-examen (waarin je maar liefst 60% van de vragen goed moet beantwoorden) krijg je als het een beetje meezit binnen drie maanden het diploma Life Coach thuisgestuurd.

Ook bij andere, meer intensieve, leefstijlopleidingen kun je vraagtekens zetten. Zo is het mogelijk om bij de Academy of Integrative Medicine (AIM) een Basisopleiding Integrative Medicine en Leefstijlgeneeskunde te volgen. De Studiegids 2021-2022 laat zien dat de studie uit tien blokken bestaat, waaronder ‘Awareness centered deep listening’, ‘Stressmanagement, zingeving en spiritualiteit’, ‘Mind Body Medicine’, ‘Systeembiologie en traditionele behandelmethoden TCM/acupunctuur’ en een ‘Introductie in de homeopathische geneeskunde’.

De cursist maakt kennis met het effect van ‘stiltewandelingen’, de ‘rol van zingeving en spiritualiteit in palliatieve zorg’, de ‘belangrijkste kenmerken van de homeopathische geneeskunde’, de ‘antroposofie en de antroposofische geneeskunde’ en de ‘helende kracht en bevrijdende werking van de stem.’ Dat er bij de AIM evident sprake is van kwakzalverij werd door de Vereniging tegen de Kwakzalverij al eerder betoogd.16 In de staf van de AIM figureren oude bekenden als Hanno Pijl (internist, Leiden), Jim van Os (psychiatrie, Utrecht), Rogier Hoenders (integr. psychiater) en Dirk-Jan van Schaardenburg (reumatologie, Amsterdam).

Geaccrediteerde opleidingen

Bij de kwaliteit van veel van de genoemde opleidingsinstituten kun je dus grote vraagtekens zetten. Sommige opleidingen zijn echter geaccrediteerd door de Nederlandse Orde van Beroepscoaches (NOBCO). Is dat een garantie voor kwaliteit? Ook dat is nog maar de vraag. Op de website van de Orde kun je zoeken naar coaches. Tik in het veld ‘Vind een NOBCO-coach’ de term ‘Life Style’ of ‘leefstijl’ in en je komt uit bij nogal uiteenlopende aanbieders.

Drie willekeurig gekozen voorbeelden:
Een voormalig stewardess die met behulp van ‘universele energie’ blokkades opspoort en opheft en je weer in het ‘hier en nu’ laat terugkeren. Ze heeft bij het ICM een opleiding gevolgd tot NOBCO gecertificeerd coach. De opleiding bestaat uit een vijftal modules die samen tiendagen in beslag nemen. Binnen vijf maanden ben je ‘professioneel en zelfstandig coach’.

Je kunt via NOBCO ook terecht komen bij een mevrouw die aan coaching met paarden doet (paarden zijn immers gevoelige dieren die goed doorhebben wat er met je aan de hand is). Ze is coach is geworden via opleidingscentrum Coach4All. In het centrum staan Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP) en de NEI-methodiek (waarbij in het onbewuste naar belemmerende patronen wordt gezocht) centraal.

Een derde voorbeeld is een koppel dat ‘vanuit een holistische visie’ werkt als ‘stress- en burn-out’ en ‘mental’ coach. De een heeft in tien lesdagen een opleiding Basis Coaching en Counselling gevolgd. De ander heeft bij de Vitacademie een opleiding tot ‘Vitaloog’ afgerond. De opleiding bestaat uit vijf modules, waaronder een leefstijl-module ‘voeding, bewegen, ontspanning en coaching’. Na vijf lesdagen weet je alles wat een leefstijlcoach moet weten.

Rookstopcoaches

Bij meer gespecialiseerde coaches, zoals mensen die zich laten opleiden tot stoppen-met-roken-coach, zien we hetzelfde patroon. Frits van Dam en Broer Scholtens lieten in 2019 zien dat er onder de rookstopcoaches heel wat mensen rondlopen zonder adequate opleiding. Na een cursus ‘Stoppen met roken’ van hooguit drie tot vier dagen konden de deelnemers als ‘erkend’ rookstopcoach aan de slag.17

Conclusie

Er is enig wetenschappelijk bewijs dat de leefstijlgeneeskunde effectief is. Dit betreft met name onderzoek uit het buitenland. Goed uitgevoerd Nederlands onderzoek is nog amper voorhanden. Er zijn maar weinig Nederlandse interventies met het label ‘bewezen effectief’. Niettemin zijn sommige leefstijlprogramma’s veelbelovend. Hopelijk leiden ze mensen met succes naar een meer gezonde leefstijl. Dat is echter niet eenvoudig gezien de complexiteit van de problematiek, de rol van gewoontegedrag en de verleidingen in de omgeving. Ondersteuning door leefstijlcoaches kan helpen, maar in veel gevallen lijkt hun opleiding ontoereikend. Na betaling van een paar honderd euro, tien lesdagen en een online examen kun je al als coach aan de slag. Ook zitten er de nodige bedenkelijke ‘holistische’ opleidingen in het aanbod. Leefstijlgeneeskunde is een nieuw zorgdomein met een enorme aantrekkingskracht op beunhazen en kwakzalvers in spe.

Literatuur

1 Li, Y., et al., Impact of Healthy Lifestyle Factors on Life Expectancies in the US Population. Circulation, 2018. 138 (4): p. 345-355.
2 Phillips, E.M., E.P. Frates en D.J. Park, Lifestyle Medicine. Phys Med Rehabil Clin N Am, 2020. 31 (4): p. 515-526.
3 Boon, M. en L. Van Rossum, VET belangrijk: feiten en fabels over voeding, vetverbranding en verborgen dikmakers. 2019: Ambo | Anthos.
4 Tiemeijer, W.L., C.A. Thomas en H.M. Prast, red. De menselijke beslisser. 2009, Amsterdam University Press: Amsterdam.
5 Intermediair. Coaches schieten als paddenstoelen uit de grond: vier keer zoveel in vijf jaar. maart 2021.
6 Eijsden, P. van De preventie-hype. 15-10-2020.
7 Bruijn, B. Leefstijl: een dure hype. Artsen moeten zich niet voor dit commerciële karretje laten spannen. 28 september 2021. 8 Seidell, J.C. en J. Halberstadt, Leefstijlgeneeskunde: reddingsboei of los touw? Nederlands tijdschrift voor geneeskunde, 2019. 163 (10): p. D3600.
9 Cleyndert, L. en L. du Perron, Leefstijlinterventie vraagt van mensen het onmogelijke. NRC Handelsblad, 2021 (8 oktober 2021).
10 Terpstra, N., Leefstijlgeneeskunde, wetenschap of een nieuwe tak van kwakzalverij? Jaarrede 2019 van de voorzitter Nico Terpstra. Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij, 2019. 130 (4): p. 7-11.
11 Pot, G.K., et al., Lifestyle medicine for type 2 diabetes: practice-based evidence for long-term efficacy of a multicomponent lifestyle intervention (Reverse Diabetes2 Now). BMJ nutrition, prevention & health, 2020. 3 (2): p. 188-195.
12 Maassen, H. Leefstijlinterventies diabetes type 2 duurzaam effectief. 18 augustus 2020.
13 Molema, H., et al., red. Wetenschappelijk bewijs leefstijlgeneeskunde. 2019, Lifestyle 4Health Nederlands Innovatiecentrum voor Leefstijlgeneeskunde.
14 Bos, V., D. van Dale en K. Leenaars, Werkzame elementen van gecombineerde leefstijlinterventies. 2019: RIVM.
15 RIVM. Interventieoverzichten. 2021.
16 VtdK. Zeven genomineerden Meester Kackadorisprijs 2019. 16 okt 2019.
17 Van Dam, F. en B. Scholtens. Rookstopbehandeling is aan revisie toe. 18 september 2019.

Dr. Ing. J. Berveling (socioloog) is wetenschapsjournalist.