De geschiedenis van Haarlemmerolie

Haarlemmer Olie is het oudste kwakzalversmiddel in ons land en dateert uit 1698. De alchemist die het spul bereidde was ene Claes Tilly. Hij doopte het tot: Medicamentum gratia probatum. Dit middel is om meerdere redenen bijzonder. Allereerst is de naam in onze taal spreekwoordelijk geworden voor iets dat zogenaamd overal voor zou helpen. Daarnaast is het lange tijd een exportproduct geweest, waar de handel in geheim- of kwakzalversmiddelen in ons land voor een belangrijk deel juist bestond uit geïmporteerde middelen. In het in 1872 uitgegeven Duitse overzichtsboekje Das Geheimmittel-Unwesen van Richter, met erin een bespreking van 550 middelen, is de ‘Harlem Oel’ het enige Hollandse product.

Het zegt hierover: ‘ist der officinelle terpenthinölhaltige Schwefelbalsam’ (terpentijn bevattende zwavel balsem). Het Maandblad tegen de Kwakzalverij (MtdK) onthulde in het julinummer van 1881 dat het middel bestond uit raapolie, terpentijn en zwavel, waardoor het vooral voor kinderen gevaarlijk zou zijn. Als gevolg van het terpentijn als bestanddeel waren gevaarlijke nierziekten geconstateerd, waaronder enkele met dodelijke afloop.

Koning Tilly

Het middel is erg oud en de reclamefolders voor deze Haarlemmer Olie in het VtdK-archief maken ook de indruk uit de achttiende eeuw te dateren. De fabrikant beweert dat het middel in 1698 is samengesteld door ‘wijlen Claes Tilly’ en het was later bij D. de Koning Tilly te Haarlem verkrijgbaar in de Achterstraat, tussen ‘de Hoogstraat en Barnesteeg, waar het wapen van Tilly boven de deur staat, die hetzelve ‘bij erfelijke opvolging heeft verkregen van Claes Tilly’. Het MtdK deelde het middel in in het hoofdstuk ‘Middelen tegen ongeveer alle kwalen’ en de werking is mede te danken aan bovennatuurlijke hulp. Onder het familiewapen valt namelijk de volgende tekst te ontcijferen:

‘In Jesus Christus zijn verborgen alle Schatten der Gezondmaking/ zoo des Geestes als des Vleesches; alle krachten der Medicijnen/ en alle wijze Behandelingen der voorzichtige Medicijnmeester is uit Hem/ door Hem / en tot Hem: Hem zij de eer en Heerlijkheid in der Eeuwigheid. Amen.’

Volgt een ellenlange opsomming van kwalen, die door de Haarlemmer Olie kunnen worden genezen. Voor de wanhopige op zoek naar genezing en wier klacht niet beschreven is in de folder is er toch nog hoop: ‘Zoo iemand dit Medicament in huis heeft, en hem iets overkomt, dat hier niet genoemd is, kan het zonder gevaar proberen’. Voor verlopen of het passeren van de uiterste gebruiksdatum hoeft evenmin te worden gevreesd: ‘Dit Medicament bederft niet, al wordt het 50 Jaren oud, wel gesloten zijnde’.

Flesjes teruggevonden over de hele wereld

Er bevinden zich ook een Duitse en Engelse vertaling van de folder in het VtdK-archief. Het middel werd op ruime schaal geëxporteerd en de flesjes zijn teruggevonden in Afrika, Rusland en de Baltische staten. Inmiddels is de Haarlemmer Olie natuurlijk aanzienlijk op zijn retour. De geneesmiddelenwet, die het aanbieden van de zgn. geheimmiddelen (waarvan de samenstelling geheim was) verbood, maakte het reclame maken voor dit nutteloze product er ook niet makkelijker op. De retoriek zoals hierboven vermeld en die werd aangetroffen in het foldermateriaal is natuurlijk ook wel heel doorzichtig.

De geschiedenis van de Haarlemmer Olie is goed en uitgebreid beschreven en is gekenmerkt door alle ruzies en conflicten die je bij een familiebedrijf kan verwachten en zo is ook goed te volgen waar het spul in Haarlem werd geproduceerd. De erfenissen waren voorwerp van ruzie en de laatste eigenaren hadden niet veel puf meer, zo lijkt het. Tot recent werd de olie gemaakt in een pand aan de Antoniestraat 15, dat inmiddels wordt gesloopt, maar waarvan de oorspronkelijke entree met het wapen erboven intact moet blijven wegens zijn monumentale status.

Het tableau boven de voordeur is gebroken en hangt er treurig bij. Toen uw verslaggever eens ter plaatse poolshoogte nam viel hem plotseling een aardig straatgedicht op, nu vanaf de straat en het naastgelegen huis goed te lezen. Het is daar geplaatst in 2010 en geldt als ‘Eerste muurgedicht van Haarlem’, geschreven door dichteres Willemien Spook. Het luidt als volgt:
“Hier
Hier, in deze Achterstraat/ werd de mug een olifant/ roerde Tilly in zijn ketels liep het wonder uit de hand/ geesten gingen ín de fles/ oprecht is de bekroning van een bierstad in de olie/ Haarlem mijn hartland/ Tilly de Koning!”
(Haarlemmers worden wel muggen genoemd, red.)

Productie nu in de Achterhoek

De Anthoniestraat heette vroeger Achterstraat en dat was de plek waar eeuwenlang de fabricage plaats vond. Inmiddels is de productie verplaatst naar de Achterhoek en is het financiële beheer overgenomen door Sacha-Yoast Beheer BV, een financiële holding. De tijd dat Haarlemmer Olie in een familiebedrijf werd gefabriceerd ligt dus al weer geruime tijd achter ons. Volgens gegevens van de KvK is het bedrijf nu een besloten vennootschap, statutair gevestigd in Haarlem, maar in ’s-Heerenberg een bezoekadres hebbend.

De bestuurder is de 80-jarige Joost van Neck. Deze is als enige zelfstandig bevoegd sinds 2017. Het pand en de grond is in het bezit van een projectontwikkelaar. Haarlemmerolie is hier en daar nog wel verkrijgbaar bij wat drogisten en vooral online. Over de toedieningswijze vermeldt de Haarlemse drogisterij Van der Pigge dat het nog steeds verkrijgbaar is in de vorm van olie, capsules en zalf.

De samenstelling is al eeuwen een ‘goed bewaard geheim’, maar bestaat in ieder geval uit terpentijnolie, kruiden, lijnzaadolie en zwavel… ‘het werkt als Haarlemmerolie’. Aldus Van der Pigge. Dit is wat er thans nog rest van ruim drie eeuwen oplichterij en boerenbedrog. Bedenk nu zelf een alternatief voor het oud-Hollandse spreekwoord ‘Als is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel’.