Als het kwaakt als een kwak…


If it sounds like a quack… A journey tot he fringes of American medicine van wetenschapsjournalist Matthew Hongoltz-Hetling1 zoekt de rafelranden van de Amerikaanse geneeskunde op, met als hoogtepunt de onwaarschijnlijke geschiedenis van de bleekwatertherapie, die door president Trump op tv werd aangeprezen als therapie voor Covid-19. Kwakzalvers hebben het zelden zover kunnen brengen. Ik zie de brave Rutte dat niet doen. Daar heb je echt een warhoofd met een grondige argwaan tegen echte wetenschap voor nodig.

De bleekwatersage

De bleekwatersage heeft een lange voorgeschiedenis, die in het boek in detail wordt beschreven. Die begint in 1996 met Jim Humble, een goudzoeker die zichzelf afficheert als een buitenaardse god, afkomstig uit de Andromeda Galaxy. Humble trok met een ploeg arbeiders de rimboe van Guyana in om goud te zoeken. In Guyana was de malaria inmiddels resistent tegen chloroquine, dus toen zijn mannen koorts kregen bood Humble hen drank met ‘geactiveerde zuurstof’(waarschijnlijk bleekwater) aan. Humble had dat meegenomen om water te zuiveren. Als het spul water zuivert moet het ook mensen kunnen zuiveren, was zijn redenering. Vier mannen genazen (wat vaak gebeurt, ook bij onbehandelde malaria) en dat sterkte Humble in zijn overtuiging dat zijn Humble Health Drink de oplossing was voor het malariaprobleem.

Toen hij zijn miraculeuze middel aan de man ging brengen middels advertenties in Guyanese kranten stuitte hij al gauw op de Guyanese minister van Volksgezondheid, die hem de keus gaf tussen gevangenis of opzouten. Die keus was niet moeilijk en Humble zette zijn zegenrijk werk voort in de VS waar hij oorspronkelijk vandaan kwam. Als god had hij inmiddels door dat zijn Humble Health Drink (herdoopt tot Miracle Mineral Solution, of MMS) niet alleen infecties genas, maar ook kanker. Er was dus werk aan de winkel.

Bleekwater wordt een hit

Helaas werden Humbles advertenties geweigerd in de VS en zijn pogingen om een website op te zetten leden ook schipbreuk. In 2004 keerden zijn kansen. Hij nam grote hoeveelheden MMS mee naar een ziekenhuis van de christelijke missie in Kenya, waar de leiding Humble toestond om malariapatiënten te behandelen.

Inmiddels had Humble een witte jas aangeschaft met daarop de woorden The Malaria Solution Foundation, wat zijn gezag bij de missie, van nature goedgelovig, ten goede kwam. Ook elders in Afrika wist hij MMS aan de man te brengen, maar zijn echte doelgroep was de VS. Die bereikte hij uiteindelijk  met een boek The Miracle Mineral Supplement of the 21st century. Hierin moedigde hij de lezer aan om zijn eigen MMS te maken.

Al gauw bracht de verkoop van dit boek 350 dollar per dag op en verkocht Humble zo’n 11000 flessen MMS per maand.

Oprichting van de bleekwaterkerk
In 2010 kwam Humble in contact met Mark Grenon, een religieus man, actief als missionaris in de Dominicaanse Republiek.

Grenon had zichzelf en zijn kinderen met MMS genezen van een MRSA-infectie en was sindsdien MMS gaan distribueren. Een probleem was wel dat de autoriteiten, uiteraard betaald en aangevuurd door de farmaceutische industrie, de verkoop van MMS trachtten te frustreren. Daar vonden Humble en Grenon samen een oplossing voor.

In 2011 begonnen zij een nieuwe kerk, de Genesis II Church of Health and Healing met Grenon als bisschop en Humble als aartsbisschop. Deze kerk verkocht geen MMS, maar accepteerde giften van 20 dollar. Als dank kregen de donoren dan een fles MMS. Grenon vulde populaire media met zijn geestige en authentieke preken over de bijbel.

De zaak (kerk) liep als een trein en drie van Grenons zonen werden ingeschakeld bij de productie, promotie en verkoop van MMS. Grenon bleek een gewiekste zakenman. Hij organiseerde lezingen, waarbij de deelnemers Genesis II Health-predikers konden worden (voor 450 dollar) en hij zette een MMS Herstellingsoord op waar mensen MMS kuren konden krijgen (voor 5000 dollar per maand).

Trump prijst bleekwater min of meer aan

Humble bleef onderwijl experimenteren met MMS om de groep van patiënten die van MMS kon profiteren uit te breiden: MMS-lavage van de dikke darm, tanden poetsen met MMS, MMS-damp opsnuiven, en uiteindelijk intraveneuze toediening van verdunde MMS. Daar werd hij hondsberoerd van en dat zag Humble als bewijs dat MMS werkte en foute boel opruimde diep in het lichaam.

Ondanks dit grote succes sloeg de IV-therapie niet erg aan. Begin 2020 bereikte het Covid-19 virus echter de VS. De verkoop van flessen MMS ging van 30.000 dollar in januari naar 120.000 dollar in maart. Helaas ging de FDA achter schertstherapieën voor Covid aan en in april kreeg de Genesis-kerk van de rechter het bevel om de distributie van MMS te stoppen.

Uiteraard accepteerde Grenon deze aanval op de religieuze rechten van de kerk niet en hij besloot zijn zaak rechtstreeks voor te leggen aan Trump. Zo kon het gebeuren dat Trump bij een persconferentie op prime time tv het idee naar voren bracht om een desinfectans in te spuiten.

Een deskundige had eerst uitgelegd dat een desinfectans het virus doodt op de handen, waarna Trump zijn gebruikelijke rammelende bijdrage leverde; ‘And then I see that the disinfectant knocks it (het virus) out in a minute. And is there a way you can something like that by injection inside, or, or almost a cleaning. Because you see it gets in the lungs and it does a tremendous number on the lung, so it would be interesting to check that.’

Het einde van de bleekwaterbonanza

Grenon was opgetogen en zette op facebook dat Trump ‘has got the MMS and all the info!!’ In een interview beweerde Grenon dat hij flessen MMS had laten bezorgen en dat Trump het zelfs gedronken had. Daar is helaas geen onafhankelijke bevestiging van. Uiteraard werd de persconferentie van Trump maximaal uitgebaat door de wederverkopers van MMS met als gevolg dat de verkoop explodeerde.

In Latijns-Amerika moesten overhaast MMS-verkoopcentra worden opgezet en het aantal meldingen van vergiftigingen explodeerde ook. Het zou tot augustus 2020 duren voor de FDA er met een gerechtelijk bevel een eind aan wist te maken. Met de familie Grenon is het slecht afgelopen. De FDA-molens malen traag, maar uiteindelijk eindigden bisschop Grenon en zijn drie zonen in het gevang.

Op 6 oktober wist de NY Times te melden dat Grenon en een van zijn zonen tot vijf jaar waren veroordeeld; twee andere zonen kregen zelfs twaalf jaar, omdat ze langer door waren gegaan met de verkoop, ondanks het gerechtelijke bevel om te stoppen. De Grenons hadden gedreigd met een bloedbad, als de politie binnen zou vallen. Zij hadden zelfs een geweer verstopt in een vioolkist als in een B-film.

Andere gekken

Humble en Grenon zijn niet de enige gekken/oplichters die Hongoltz-Hetling behandelt. Zijn galerij bevat ook een gek die plantextracten slijt, een familie die gebedsgenezing uitvent, een gewezen tandarts die denkt dat laserlicht alle kwalen geneest, een soort microbioloog die alkalische diëten promoot en een import Poolse die alle kwalen met bloedzuigers bestrijdt. De meeste van deze gekken lopen vroeg of laat tegen de lamp, maar de Poolse blijft overeind omdat het gebruik van bloedzuigers onder geen enkele wet valt.

Hoewel het een vrolijk en goed geschreven boek is geworden, vond ik de opzet wat vermoeiend. De auteur beschrijft alle gekken historisch in afleveringen, als zeven feuilletons, zodat je iedere keer weer een nieuwe aflevering krijgt van de volgende gek. De gekken opereren vaak effectief en ze worden soms ook schatrijk, maar gek zijn ze. Dat beperkt de schade die zij aanrichten enigszins.

Hoe de republikeinse partij de gekken steunt

Het meest interessant vond ik de politieke hoofdstukken. Daarin laat Hongoltz-Hetling zien hoe de Republikeinse partij de argwaan tegen wetenschap in de afgelopen 20 jaar systematisch heeft aangewakkerd. Dat heeft mede een nieuwe golf van anti-vaccinatie-actie te weeg gebracht met als gevolg een ongelooflijk aantal onnodige Covid-doden in de VS tot gevolg. Met de komst van internet kregen kwakzalvers een krachtig hulpmiddel om hun spullen aan de man te brengen.

Aanvankelijk wist de FDA nog iets terug te doen, maar dat werd minder na 2005, toen de gezondheidsvrijheidbeweging vaart kreeg: Vrijheid is een recht dat God ons heeft gekregen en dat houdt ook in dat we zelf mogen kiezen tussen echte en ‘alternatieve’ geneeskunde. Die keuze is iets dat alleen ieder individu aangaat, niet de overheid. Dit sprak de republikeinse partij met haar obsessie over een kleinere overheid aan.

Zo ontstond een kongsi tussen alternatief en grote spelers in de Amerikaanse politiek, waarbij absurde situaties zouden ontstaan. Vooraanstaande republikeinen verkochten hun  lijsten van supporters aan kwakzalvers, zodat de republikeinse achterban overstroomd werd met kwakmiddelen, zoals Testomax voor erectiele disfunctie, anti-verouderings eiwit mixes, een diabetes kit; Newt Gingrich, niet de eerste de beste, beval zelfs een anti-kanker kwakmiddel aan. Zo krijg je wel dooie Republikeinse kiezers bij de eerstvolgende epidemie.

Amerikaanse dokters gaan niet vrijuit

Hongoltz-Hetling vindt dat de Amerikaanse dokters niet vrijuit gaan bij deze catastrofale opkomst van kwakzalverij en pseudo-wetenschap. Ze hebben systematisch het aantal opleidingsplaatsen voor dokters laag gehouden, zodat de concurrentie beperkt bleef en de tarieven hoog. Delen van het platteland zitten zonder fatsoenlijke medische hulp, wat mensen makkelijker doet uitwijken naar kwakzalvers.

In mijn vakgebied, kanker o.a., sta ik elke keer weer te kijken naar de verplichte lijsten van mogelijke belangenverstrengelingen die mijn Amerikaanse collega’s tegenwoordig moeten vermelden bij hun wetenschappelijke artikelen. Dat die belangenverstrengeling geen enkele rol zou spelen bij hun praktijkvoering valt moeilijk te geloven. Onderzoek heeft laten zien dat het omkopen van dokters door de industrie werkt. De bedrijven verspillen geen geld.

Wat te doen?

In zijn 280 pagina’s besteed Hongoltz-Hetling nauwelijks aandacht aan de therapie van deze medische catastrofe.  Een krachtiger FDA uiteraard, maar de legers politici betaald door farmaceutische bedrijven, de supplementenindustrie en andere belanghebbenden, zullen dat tegen houden. Fatsoenlijker dokters, die zich niet om laten kopen uiteraard. Niets tegen, maar hoe regel je dat in de praktijk?

In Nederland hebben wij de mogelijkheid om alle dokters in loondienst te dwingen en met Frans Timmermans als premier en Marcel Levi als minister van VWS gaat dat misschien ook gebeuren. In de VS nooit van zijn leven. Inperking van de onbegrensde vrijheid om mensen te belazeren zou zeker helpen, maar ook dat zie ik in de VS niet gebeuren.

Wat dan?

Elders wordt uiteraard druk gefilosofeerd over de beste wijze om onzin tegen te gaan en te ontmaskeren. Mijn Amerikaanse vrienden geloven heilig in een betere opvoeding. Als alle kindertjes maar leren hoe de wetenschap werkt en hoe wij met wetenschappelijke methoden waar van kul kunnen onderscheiden, komt het goed.

Toen ik mijn Amerikaanse collega Bruce Alberts indertijd vroeg waarom hij in hemelsnaam President of the National Academy, US, was geworden, bleek zijn doel dan ook om het onderwijs op scholen op te vijzelen. Recent stuurde hij mij nog een stapel papier met onder andere het laatste hoofdstuk van de laatste druk van het beroemde leerboek Essential Cell Biology dat hij met anderen heeft geschreven. Dat hoofdstuk heet ‘Why trust science?’ en het is een handleiding om een ieder te overtuigen van de superioriteit van de wetenschappelijke aanpak.

Volgens die handleiding (samengevat in Science2) hoor je bij iedere mededeling te vragen: Is de spreker geloofwaardig? Is de spreker deskundig? Is er consensus over de kwestie? Die consensus is essentieel. Ik heb er wel eens een column over geschreven (‘Wat is waar’, NRC, 12-2-2010), waarin ik aanraadde om voor die consensus af te gaan op adviescolleges, zoals de Gezondheidsraad en de KNAW.

Sindsdien hebben beide colleges zich gehaast om mijn advies op losse schroeven te zetten. De Gezondheidsraad bracht een onwetenschappelijk advies uit over het chronisch vermoeidheidssyndroom; de KNAW had bijna een advies uitgebracht om alle dierproeven uit te faseren, een politiek correcte, maar wetenschappelijk onzinnige oprisping, die op de valreep door de Sectie Geneeskunde van de KNAW getorpedeerd werd.

Wie wil weten hoe het zit, doet er dus verstandig aan om af te gaan op de serieuze, grote academiën, de Amerikaanse National Academy en de Britse Royal Society.
Ik ben voor meer uitleg van de wetenschappelijke methode, maar gaat het helpen? Het Amerikaanse parlement heeft nu een voorzitter (speaker) die volgens de NY Times zich bij alles op de bijbel beroept en die denkt dat de aarde 6000 jaar oud is. Die Mike Johnson is jurist en heeft een universiteit doorlopen. Daar ligt het dus niet aan.

Dan hebben we het nog niet eens over al die Trumpstemmers, de religieuze fanatici, de domoren. Die hebben ook recht op waarheid. Opvoeding helpt, maar ik denk dat de sociologen ons moeten helpen in het vinden van de meest effectieve manier om de feiten te brengen bij de mensen die er het meest van verstoken zijn. De KNAW brengt factchecks uit over controversiële onderwerpen, dierproeven, homeopathie, maar wie lezen die pamfletten?  Overheden zullen de factcheckers op sociologisch verantwoorde wijze moeten ondersteunen.

Gekken zijn het probleem niet

Boeken over gekken kunnen vermakelijk zijn, zeker als die gekken met groot succes een nieuw geneesmiddel tegen alle kwalen propageren. Je kunt pogen er achter te komen of een wonderdokter echt gelooft in zijn eigen therapie of dat het puur een verdienmodel is, zoals de producten van A. Vogel. Makkelijk is dat niet. Ik heb eens na een tv uitzending lang nagepraat met Jomanda (NRC, 26-8-2000) en daarna wist ik nog steeds niet of ze een gewiekste zakenvrouw was, een ‘gelovige’, of beide.

Voor de gekken in het boek van Hongoltz-Hetling lijkt echte gekte wel de meest logische verklaring. Zo’n Jim Humble, die zichzelf bijna om zeep helpt met zijn MMS, gelooft vast in zijn wondermiddel. Van de Grenons die rijk werden met MMS lijkt me dat twijfelachtiger. De echte gekken blijven echter een randverschijnsel en de vraag is wel hoe nuttig zo’n boek over gekken is.

De aanhangers van de neogoeroe met zijn wondertherapie overtuig je niet en de nuchtere lezer kent het verschil al tussen mal en echt.  Nuttiger lijkt mij de systematische bestrijding van de grote waanideeën, de homeopathie, de acupunctuur, de anti-vaccinatie fanatici, de hele complementaire geneeskunde maffia, en de kwakmiddelen industrie.

Wat vindt Peter Hotez er van?

De gekken van Hongoltz-Hetling zijn doorgaans niet agressief. Dat is ook mijn ervaring met kwak. Ik heb heel wat hatemail gekregen (‘Nazi-Piet’) na columns waarin ik kwakzalvers of gelovigen bespotte. Mijn horigheid aan de farmaceutische industrie werd breed uitgemeten, maar nooit heeft iemand mij of mijn gezin bedreigd. Bij de antivaxers gaat het er heftiger aan toe, zoals we hier in Nederland in coronatijd hebben kunnen zien. In de VS was het nog een graadje erger, mede omdat mainstream politici de hetze aanjaagden. Hotez heeft daar een boek over geschreven3, waarin hij ook de anti-wetenschap in ruimere zin bespreekt.

Hotez is de vaccindeskundige die geregeld te zien was bij CNN tijdens de covidepidemie. Uiteraard vond hij dat iedereen gevaccineerd moest worden en steunde hij de verplichte vaccinatie van ziekenhuispersoneel en andere overheidsmaatregelen om de epidemie in te dammen. Uiteraard leidde dat tot felle aanvallen op Fox News en de bijbehorende doodsbedreigingen en politiebewaking.

Het boek van Hotez werd goed beoordeeld in het wetenschappelijke blad Science, evenals het boek van Hongoltz-Hetling, maar het viel mij wat tegen. Het is wat humorloos en een tikje huilerig. Niet verbazingwekkend voor iemand die het zo in de nek heeft gekregen, maar het komt het boek niet ten goede. Hotez heeft ook meer agressie aangetrokken dan de meeste vaccindeskundigen.

Texas

Hij is directeur van het Texas Children’s center for Vaccine development en dus de duivel zelve: hij MAAKT vaccins. Texas is ook niet bepaald een toonbeeld van vooruitstrevendheid. Het was in Texas dat in 2015 de eerste Political Action Committee (PAC) werd opgericht voor ‘vaccin keuze’, met als doel ‘protecting and advancing informed consent, medical privacy and vaccine choice’, een vaccinvariant van de medische keuze vrijheid mantra.

Hotez heeft een autistische dochter, over wie hij een eerder boek heeft geschreven met de vrij agressieve titel Vaccines did not cause Rachel’s Autism, (maar een geïdentificeerde genetische afwijking).

En dan die voortdurende tv-optredens, waarin hij laat zien dat er inmiddels zo’n 200.000 Amerikanen onnodig dood zijn gegaan door coronavaccinatieweigering en dat die doden vooral zijn gevallen in staten met een republikeinse meerderheid. Dat is echt wel dodelijke anti-wetenschap. Daar komen de long covid patiënten nog bij, want vaccinatie gaat ook long covid tegen. Het blijft niet bij corona, want inmiddels zijn meer dan 50% van de republikeinse kiezers tegen verplichte vaccinatie van schoolgaande kinderen tegen mazelen, etc.

Hotez trekt zijn kruistocht tegen antivaxers ook breder en haalt er de klimaatdeskundigen bij die door de modder zijn gesleurd en zelfs de hele Lysenko-affaire in Rusland onder Stalin. Hotez vindt dat we de politiek er niet buiten kunnen laten. In de VS is de hetze tegen de RNA-vaccins gevoed door kopstukken in de republikeinse partij en een stoet van politici uit die hoek komt voorbij onder wie Ron de Santis, prominent presidentskandidaat en Jim Jordan, bijna Speaker van het huis van afgevaardigden.

Politiek

Hotez klaagt dat wetenschappelijke verenigingen er te veel op gespitst zijn om buiten de politiek te blijven om interne troebelen te vermijden. Als sommige politici de wetenschap in de rug aanvallen, kun je echter niet neutraal blijven. Tegenactie! Maar wat dan? Hoe kan je dit soort rechtse opportunisten tegen houden, zeker als ze prominente politieke functies hebben? Ook Hotez heeft geen panklare oplossingen.

Hij vindt dat de wetenschappelijke verenigingen fondsen moeten opzetten om onderzoekers die worden aangevallen, bij te staan, zoals eerder gebeurd is bij de hetze tegen klimaatonderzoekers. Als een echte Amerikaan, verwacht hij ook nog iets van de kerken. De overheid zou haar voorlichtingsfunctie moeten uitbreiden en de controle op sociale platformen moeten verscherpen. Maar ja, die vrijheid van meningsuiting. Zelfs de start van een door de overheid gecontroleerde disinformation board werd gefrustreerd door de republikeinse partij.

Een bijkomend probleem is dat er ook in de wetenschap altijd gekken rondlopen. Wie kwaad wil, vind makkelijk een respectabele wetenschappelijke malloot om dat kwaad een wetenschappelijk tintje te geven. Hotez geeft daar voorbeelden van. Op dit punt kunnen wetenschappelijke verenigingen/academiën zeker een rol spelen door consensus pamfletten te produceren, zoals de KNAW tegenwoordig ook doet.

Het is echter vooral belangrijk, vindt Hotez, dat wij uit onze luie stoel komen en allemaal de wetenschap gaan verdedigen, nu die zo onder vuur ligt. Of het een goed idee is om alle onderzoekers in opleiding te onderwijzen in de kunst van het debunken, betwijfel ik.

Betrouwbaar overkomen op een primitief en argwanend publiek is niet simpel en er zijn niet veel onderzoekers in mijn ervaring die dat kunnen. Je moet ook een zekere robuustheid hebben, want je wordt nogal eens voor rotte vis gescholden. Het blijft uiteindelijk een sociologisch probleem. Hoe komen mensen aan hun waanideeën? Wat drijft hun argwaan tegen de vaccinpropagerende elite? Wat zijn de argumenten die mensen aanspreken, zodat zij zien dat hun belang ligt bij de serieuze wetenschap, in plaats van dat zij hun oor laten hangen naar de quatsch van antivaxers? Voor ambitieuze sociologen lijkt me dat een mooi werkterrein.

Literatuur

1) M. Hongoltz-Hetling. If it sounds like a quack… A journey to the fringes of American medicine. Public affairs, NY, 2023.

2) J. Osborne and D. Pimentel, Science, misinformation, and the role of education, Science, 378; 246.

3) P. J. Hotez, The deadly rise of anti-science, Johns Hopkins University Press, Baltimore,2023.